Lugo existe e cada vez con maior beleza. E por suposto estas son as nosas raíces, as dos dous que formamos Tarabela: Diego e Carmen. Gústanos a idea de descentralizar a cultura. Porque de feito hai xente incrible que forma parte do equipo de “Boa sorte, mala fama” que está facendo marabillas cheas de sensibilidade, talento e moitísimo traballo nesta cidade.
Por Angelo Nero | 15/02/2024
Sempre se soubo, claro está, que as anduriñas son aves de bo agoiro, que alí onde aniñan traen fortuna, que anuncian a primavera e que os mariñeiros as tatuaban na pel por cada travesía da que lograban retornar. Pouco se fala, en cambio, do molestas que se lle fan a moita xente co seu canto agudo e de que enchen todo de excrementos. Por iso estas aves dan boa sorte, pero teñen mala fama. Ningún outro animal se parece tanto aos emigrantes galegos: estamos en cada continente, vivimos facendo colonias, temos na cabeza o camiño de volta a casa e marchamos por necesidade. E, igual que as anduriñas, gañamos mala fama, aló onde fomos buscar a nosa boa sorte. Este espectáculo nace da necesidade de contar, precisamente, aquelo do que pouco se fala.
A finais do ano pasado despedías, no Club Clavicémbalo, en Lugo, o teu espectáculo Tabú, despois de catro anos xirando por toda Galiza, ¿custou despedirse de todas esas historias ás que dabas voz a través desta obra e que agora forman parte dos centos de mulleres -e de homes, tamén-, pero especialmente de mulleres, que as escoitaron e se viron reflexadas nelas?
«Tabú» foi un proxecto moi emocionante que nos encheu de alegrías en todo o seu proceso. Tamén de aprendizaxes e de unión entre aquelas mulleres primeiras que me contaron a súa historia e o público que finalmente as recibiu. Pero dalgún xeito, «Tabú» foi en todo momento un proceso moi natural e por iso de forma natural tamén rematou o seu ciclo. Así que non foi unha despedida difícil, si festiva: reunimos a todo o equipo que o fixo posible no mesmo lugar onde naceu o espectáculo. Foi o máis informal de todos e tivo moitísima maxia. Preparei o doce que sempre lles levaba ás señoras cada vez que me xuntaba con elas e leveillo ao público; por primeira vez confluíron xuntas Su Garrido Pombo e Nastasia Zürcher. Contei historias que nunca contaba, estivo en primeirísima fila Manuela, á cal entrevistei na súa cociña en Vilamor do Courel e foi, en xeral, unha noite de comunidade e moito amor. Polo tanto foi unha despedida con honores que nos vai quedar na memoria.
A nova obra da vosa compañía, Tarabela Creativa, tamén tivo o seu estreo en Lugo, ¿é unha forma de afirmar as vosas raíces e de berrar que “Lugo tamén existe”? ¿Hai un tecido cultural na cidade das murallas?
Lugo existe e cada vez con maior beleza. E por suposto estas son as nosas raíces, as dos dous que formamos Tarabela: Diego e Carmen. Gústanos a idea de descentralizar a cultura. Porque de feito hai xente incrible que forma parte do equipo de “Boa sorte, mala fama” que está facendo marabillas cheas de sensibilidade, talento e moitísimo traballo nesta cidade. Comezando por Ezequiel Orol, quen está aos mandos do son e que é de feito historia do son en Galicia. Pasando por Lola Saltatore, a coreógrafa, que traballa cunha escoita e un corazón atentos. Seguindo por Bieito Inc., quen se ocupa de toda a escenografía en carpintaría cun inxenio abraiante; ou por Sabela Eiriz, que se encargou da fotografía do espectáculo, cunha delicadeza fermosa. O Mago Rafa, que percorre parte do mundo coa súa maxia, ou Hei Castro Studio, quen se ocupou de crear un deseño de identidade cunha personalidade única. Lugo ten un tecido cultural e artístico que é o noso mellor patrimonio. En todas as disciplinas.
O xerme de “Boa sorte, mala fama”, está na túa propia memoria familiar, na lembranza do teu avó Alejo Gaute, que foi procurar a sorte a Arxentina, sen decirllo a ninguén, ¿como foi esta historia do deu avó que prendeu a faísca para prender a chama que rematou convertida nun espectáculo teatral?
Todo o mundo en Galicia ten un parente que emigrou. No meu caso, a historia de meu avó serviume como detonante para iniciar toda esta investigación e tratar de entender como e por que pasaron as cousas. O meu avó ergueuse unha noite nunha aldea de Abadín, en Lugo. Aínda que ao seu carón estaba a miña avoa María, non a espertou. E marchou ao porto de Vigo coller o barco a Buenos Aires. Deixouna soa con tres nenas pequenas. Ao chegar a mañá o meu avó non estaba. E buscárono desesperadas arredor dun mes sen comprender o que pasaba. Cando entón, ao cabo de dous meses chegoulles unha carta dicindo que estaba en Buenos Aires, que seguiría mandando cartas e cartos. Non sucedeu así. Desapareceu durante dez anos. A miña nai tiña tres cando se foi e trece cando aquel home volveu á casa, retornando con desgana e por obriga (enfermaran os seus pais). Retomaron a vida como se non pasara nada, pero a elas cambioulles para sempre, porque o meu avó deulles mal trato. En realidade toda a investigación comeza tirando deste fío, como algo moito máis íntimo. Pero a medida que ía facendo entrevistas ou que ía lendo, descubría caras da nosa emigración que xa non tiñan nada que ver coa historia do meu avó, que eran reais e que poucas veces foran contadas. E eran tan dispares e tantas, que por unha banda temos o espectáculo teatral, pero tamén haberá o libro e o documental. Porque non caben todas as historias nun espectáculo, son dous anos de investigación. Así que non se repetirán en ningún dos tres formatos.
Seica detrás desta nova creación teatral, hai moito traballo de investigación, recollendo historias en arquivos e entrevistas da diáspora galega, ¿en que consistiu este traballo de documentación previo, e en que países recolliches as historias da nosa emigración?
Das partes de creación dun espectáculo, unha das que máis me fascina é a investigación. Por unha banda, as entrevistas: comecei polos Centros Galegos. Cos que máis intensa foi a relación foi cos de Caracas e Montevideo. Mais tamén con asociacións de emigrantes retornados, co Arquivo da Emigración Galega, asociacións veciñais fundadas en Cuba, como a Liga Santaballesa, moitísimas horas de documentación e moita hemeroteca. Pero sobre todo, foron maioría as entrevistas ás persoas retornadas que non pertencen a ningunha asociación e que fun localizando aos poucos por toda Galicia. Para finalmente obter unha cartografía de historias que percorre Venezuela, Arxentina, Uruguai, Brasil, Cuba, Panamá, Guinea Ecuatorial, Australia, Bélxica, Suíza, Alemaña, Francia, Gran Bretaña, Países Baixos, Estados Unidos ou Canadá. E ao meu carón no proceso de entrevistas en persoa sempre comigo Diego Gallego, a outra metade de Tarabela, autor de moi boas preguntas que deron algunhas das respostas máis sorprendentes que se puideran imaxinar. É un traballo moi meticuloso, de escoita moi activa e atención aos detalles. Botei transcribindo as entrevistas tres meses. Pero é que no momento da transcrición tómanse moitas decisións importantes e decátaste de informacións que se che pasaron polo alto no momento e que de súpeto se converten nun novo fío do que tirar.
Tres mulleres forman o equipo artístico de “Boa sorte, Mala fama”, Nastasia Zürcher, que xa te acompañou en Tabú, coa música en directo e o deseño do espacio sonoro, Marina Peña, na interpretación actoral, e ti mesma, na narración oral, a dramaturxia e a dirección. ¿ É unha obra en clave feminina, como a do teu anterior espectáculo?
Somos tres mulleres en escena, cada unha dende unha disciplina, mais desta volta o espectáculo non é só en clave feminina. Pero, por suposto, a perspectiva de xénero non a paso por alto. “Boa sorte, mala fama” ten unha cara moi masculina, que é a que ten que ver con todo o primeiro acto: os tratos. Os tratos que fixeron a nivel gubernamental entre países para sacar emigrantes fóra, para ter a bandeira que hoxe temos en Galicia, para organizarse entre veciños na diáspora cando a axuda do Rexíme nin está nin se agarda, para que a Misión Católica acompañara á emigración na súa viaxe e vixiara que non caera nas mans da democracia esa xentiña que marchaba traballar aos países estranxeiros… Mais tamén unha parte que ten que ver directamente cos dereitos civís: o acto segundo, os maltratos. Neste acto intercálanse dúas historias de explotación: a dunha muller que é enganada e cae nas redes de trata. E a dun home que a través de falsas promesas é levado como escravo. E, por último, o terceiro acto: os retratos. Onde se recollen sete historias de homes e mulleres que tiveron vivencias especiais. Que abarcan dende o relato dunha aldea na que marchan todos os homes ao Brasil e as mulleres comezan relacións sexoafectivas na ausencia deles. Ou a vida de Luis Fernández na Coruña, que puido ser Teresita en Buenos Aires a través dun dobre tránsito: de nacionalidade e identitario. Mais tamén a historia do calificado oficialmente como “o peor director da historia”: Juan Orol, exportado dende Galicia a México, hoxe en día considerado cine de culto. Ou historias de confusións lingüísticas, de dobres vidas e incluso de revolucións. O relato migratorio é o relato da humanidade e cando falamos de Galicia estamos falando dun rasgo da nosa identidade. Por iso mesmo non é só en clave feminina. Pero sen dúbida ten vital importancia.
Na presentación da obra decides que esta nace da necesidade de contar aquelo do que pouco se fala, algo que nos remite, en certo modo, a Tabú, pero ademais facedes “unha cartografía e un percorrido a través de diferentes épocas e persoas se contará a historia máis incómoda da nosa emigración”, ¿tamén a emigración galega ten unha cara b, que aínda non foi contada como debera?
A emigración galega ten infinitas caras. Pero dá a sensación de que o relato oficial fixo que nos chegara só unha delas: a do éxito. O tan chamado “relato do heroe”. Aquel que marchou con case nada e volveu cunha fortuna maior ou menor, pero que puido triunfar ao seu retorno. Social e economicamente. Estes relatos son certos, existiron e son verdadeiros. Mais non son a maioría. Cando dicimos “aquelo do que pouco se fala” referímonos principalmente ao fracaso. Moitísima xente marchou como polizón, outra clandestinamente, viviron hacinadas en barracóns, non tiñan outra vida máis aló do traballo, arriscaban todo buscando unha posibilidade, tiñan que deixarlle os fillos a outros parentes, cobraban miserias… Isto non é exactamente unha cara b, ou sexa, algo que non se saiba. Pero quedou relegado moitas veces exclusivamente á historia familiar. Nunca entrou na liga da oficialidade. Por iso moitas das persoas que marcharon á diáspora non sinten a súa historia contada. Detrás da emigración hai toda unha vida de loita, de manifestacións, de folgas, de berrar polos dereitos básicos que estaban sendo vulnerados alí fóra. De organización e de unidade. Hai tamén o que eu chamo “un colectivo de miserables”, que sacaron proveito da necesidade da veciñanza, quitándolles os poucos cartos que tiñan a cambio de promesas que xamais se viron cumpridas. E isto, todo isto é tan importante falalo como o legado do indiano que chegou a tanto que puido poñer unha escola na súa parroquia. Para que ninguén nunca máis fose polo mundo sen saber o básico.
En “Boa sorte, mala fama”, falades dos que marcharon alén do mar, na procura de saír daquela longa noite de pedra que cubría a España franquista, pero tamén das que ficaron aquí, de moitas mulleres que ficaron agardando un regreso que, cando se produxo, moitas veces non era ó agardado, ¿tentades con esta obra tamén desmitificar ese relato que herdamos do migrante retornado?
O certo é que “Boa sorte, mala fama” está moito máis centrada no que pasa co propio fenómeno migratorio que co seu retorno. Despois de tantísimas entrevistas se saco unha conclusión é que hai tantos tipos de retornos como persoas. Mais non está enfocada nisto a obra. O que si puiden comprobar é que o proceso de adaptación é moi complicado ao regreso. Entendo que cando unha persoa marcha do seu entorno ambos (a persoa e o lugar) avanzan por separado. E quizais tamén a diferentes ritmos. Moitas das persoas que volveron aínda se atopan en período de re-aprender o lugar do que marcharon. Elas xa non son as mesmas e o lugar é moi parecido, pero tampouco é igual. Hai un choque para as persoas que estaban agardando ese retorno. E haino para quen retorna. Moitas das persoas entrevistadas contabanme que lles puxeran o alcume do lugar ao que marcharan “a inglesa”, “o suízo”, “a francesa”… e sinten un estrañamento, coma se foran alleas ao lugar do que son ao levar ese sobrenome. É como repetir a sensación de estranxeiría que vivían como emigrantes, pero peor aínda porque desta volta é no lugar no que medraron. Quen marchou perdeu importantes eventos familiares e comunitarios. E esa ausencia prolongada xenera unha distancia cando volve haber presenza. En calquera caso o retorno é toda unha cuestión que abordar a nivel psicolóxico e emocional, dende o meu punto de vista.
En escena hai varias imaxes moi suxerentes, unha estación de radio, que nos sitúa temporalmente na historia a través das cancións; tres anduriñas, a ave migratoria por excelencia; e os espellos. ¿Podes contarnos cal é o significado estes tres elementos?
A radio é moi importante, porque na emigración era o vehículo a través do que viaxaban as noticias, pero tamén as músicas de moda no momento. Por iso hai unha enorme radio a escala humana cun dial que nos permite situar ao espectador no lugar e as cancións interpretadas pola fermosa voz de Nastasia que nos permite situarnos na época. Nas fai un traballo espectacular cantando en varios idiomas e diferentes xéneros musicais. Cun percorrido mundial pola música de radiofórmula que nos permite contar a historia tinguida de alegría e de emoción. Por outra banda, está o espello. Un espello físico e caseque máxico que nos permite ver sempre a outra cara dunha situación e polo tanto atravesalo e ver que sincronías hai na historia. O espello que tamén nos permite vernos: no pasado marchabamos, agora somos anfitrións da inmigración. As mesmas narrativas seguen sucedendo, só cambiou o lado do mundo onde pasan. Tamén está o espello que fai Mariña dende a interpretación á miña narración. Mariña fai un traballo brillante de encarnar personaxes, estados de ánimo, ideoloxías… variados e ás veces case opostos. Cunha pulcritude e unha frescura doutro planeta. É un luxo humano poder traballar man a man con dúas mulleres como Nastasia e Mariña. Mais non só con elas: a viveza da iluminación de Diego, o impecable son de Ezequiel, a escenografía de Bieito… para min ter un equipo así á hora de ocuparme da dirección do espectáculo fai que todo sexa posible, que aquelo que só foi imaxinado por min nun principio, se materialice con moita máis facilidade. Con todo o mundo a unha. Poñendo todo o corazón e a súa intelixencia no seu bo facer. As anduriñas, pola súa banda, dan o título á obra. A súa simboloxía está explicada na propia sinopse: estamos en cada continente, vivimos facendo colonias, temos na cabeza o camiño de volta a casa e marchamos por necesidade. Exactamente igual que as anduriñas. Que son aves de bo agoiro (por iso boa sorte), pero moita xente as detesta polo seu cantar agudo e por encher todo de excrementos (de aí a mala fama). Nós fomos buscando a nosa boa sorte polo mundo e gañamos mala fama case polas mesmas causas que elas.
A banda sonora da obra ten moita importancia -como tamén a tiña Tabú-, e recolle un amplo abanico musical que vai de Depeche Mode a La Lupe, ¿como foi a elección das cancións que compoñen esta banda sonora?
Neste caso a importancia da música é aínda maior que en “Tabú”, pois ten presenza e é unha personaxe máis. A selección musical está baseada na busca de contrastes emocionais entre o que está sucedendo en escena e o que ofrece a canción. Un recurso moi cinematográfico ás veces. Todas estas cancións son músicas da miña vida. Artistas que escoitei ata a saciedade e que supoñen parte da miña memoria emocional. Que no propio proceso de dramaturxia se disparaban case instintivamente como as indicadas. Son moi variados os xéneros, mais tamén os contextos nos que sonan, así que cada unha pedía algo moi específico.
Por último, o máis importante, ¿onde poderemos ver “Boa sorte e mala fama”?
Aquí tendes as próximas datas do noso espectáculo... Catro destas actuacións (A Pobra do Brollón, Quiroga, Taboada e Meira) son a través da Deputación de Lugo. E outras catro (Ares, Laxe, Cerceda e Santiso) son a través da Deputación da Coruña e realizaranse no marco de celebracións do Día Internacional do Teatro.
Se el primero en comentar