Na nosa peza facemos un percorrido por determinados momentos vitais de María que, por desgraza, parecen seguir repetíndose de maneira cíclica: a guerra, o exilio, a adaptación a un novo país, o sentimento de botar en falta a terra que a viu nacer, o compromiso coa política, a capacidade de resiliencia e o tesón ante as dificultades.
Por Angelo Nero | 16/05/2024
Sobre o escenario máis nada que unha actriz, Melania Cruz, e un músico, Vadim Yuknevich, unha viaxe sentimental a través dun diálogo entre a música e a palabra, que nos leva ao universo Casares, o dunha muller que deixou pegada máis alá do seu tempo e alén da súa terra. E o primeiro que nos preguntamos é ¿como xurde un proxecto como este, escrito por unha uruguaya, Marianella Morena, e dirixido por un galego, Tito Asorey?
O proxecto levaba na nosa cabeza dende que Tito e eu empezamos a traballar xuntos, hai uns 16 anos xa, a raíz da proposta de María Lopo de poñer en escena a súa dramaturxia O meu nome é María Casares, que finalmente puido facer Sarabela Teatro en París. O contacto con Marianella aparece na Mostra de Ribadavia, despois de ver o espectáculo Ella sobre ella. Retomamos o contacto en plena pandemia, e foi aí cando, tras un curso con ela vía zoom, lanzou a proposta de traballar en conxunto sobre unha actriz española. Nun primeiro momento ela propuxo a Margarita Xirgu, pero nós tiñamos claro que tiña que ser María Casares, e a ela pareceulle estupendo, tendo ademais en conta a fermosa conexión que existiu entre ambas actrices.
París, Compostela, Montevideo, Bogotá. ¿Como é de grande este Continente María? ¿É igual meterse na pel da Casares na Galiza onde naceu e da que tivo que fuxir -lembremos que o seu pai, Casares Quiroga, chegou a ser presidente da Segunda República- que na Francia, onde conquistou os escenarios?
É un continente inmenso e inabarcable. Partindo desa base, a nosa pretensión neste proceso era explorar a súa figura, non tanto na faceta de actriz, senón como persoa: a coherencia coa que actuou ao longo da súa vida en base aos seus desexos, principios e ideas, sendo fiel a si mesma e ao que pensaba. Toda a bibliografía existente, dende Residente privilexiada ata as publicacións de Arantxa Estévez, Sabela Hermida, Miguel Anxo Fernán Vello, María Lopo, María Canosa…, as entrevistas que lle fixeron, as fotografías conservadas, etc., axudáronnos a configurar unha imaxe máis ampla da que podiamos ter nun principio e poder traballar a partir do que resoaba dela no noso presente. Así, na nosa peza facemos un percorrido por determinados momentos vitais de María que, por desgraza, parecen seguir repetíndose de maneira cíclica: a guerra, o exilio, a adaptación a un novo país, o sentimento de botar en falta a terra que a viu nacer, o compromiso coa política, a capacidade de resiliencia e o tesón ante as dificultades.
O texto de Marianella Morena evoca a María Casares, “non só como a inesquecible actriz que foi, senón tamén como o ser humano que se entregou con absoluta intensidade á vida e a escena para vencer ó medo e sobrepoñerse ó exilio, descubrindo nas táboas a súa verdadeira patria”. ¿Mentres te metías na personaxe de María, a través desta obra, fuches descubrindo as diversas capas que tiña?
Dende logo. Penso que a oportunidade de afondar na vida e nas experiencias dunha persoa é marabillosa. Tratándose dun personaxe tan fascinante como María Casares, ter a posibilidade de ler, escoitar, ver e manexar diversos materiais arredor dela fixo aínda máis grande a sensación de que resultaba un ser inabarcable e complexo. A intensidade coa que viviu era extraordinaria, así como a paixón que transmitía en escena, nos seus escritos, nas súas imaxes, nas gravacións. É unha mágoa que non estea máis presente na sociedade como referente, porque representa todo un conxunto de valores necesarios e fóra do común no mundo en que vivimos.
Mentres que en Francia, en Poitiers, hai un teatro co nome da actriz galega, en Galiza non hai ningún, a súa figura non merece máis que dar nome a un Instituto de Ensino Secundario en Oleiros, ¿segue sendo ingrato o noso país ca memoria dunha muller que non so triunfou no cine e no teatro, senón que foi unha figura destacada do exilio republicano?
Coido que hai varias razóns polas que se decidiu, deliberadamente, que a súa figura fose invisibilizada, pero citarei algunhas.
Un primeiro lugar, era muller. Como xa sabemos, son moitas as mulleres que, simplemente polo feito de selo, foron borradas ou ignoradas ao longo da nosa historia.
En segundo lugar, era filla dun ministro republicano. O feito de ser filla de Casares Quiroga, que tivo tanta importancia no goberno da Segunda República e que seguiu mantendo as súas ideas no exilio, resultaba e segue resultando incómodo nunha sociedade profundamente marcada polo franquismo e a ditadura.
Nun terceiro lugar, era exiliada. Actualmente, presenciamos cunha naturalidade abraiante o exilio televisado de miles de persoas que son expulsadas dos seus fogares case sen reaccionar. María tivo a sorte de poder fuxir coa súa familia e a forza e a ocasión para refacer a súa vida no exilio.
En cuarto lugar, era actriz. Por moito que avancemos, a pesar da distancia, o oficio actoral continúa sendo algo incomprensible e non demasiado relevante nunha parte considerable da sociedade española, que non parece atopar na cultura un dereito e un ben necesario e respectable.
En quinto lugar, non agochou nunca os seus ideais. Alá onde estivo, foi consecuente cos seus principios sen esquecer as súas raíces, honrando a memoria dun país despezado en dúas partes a raíz do golpe de estado. É unha mágoa que o país non a correspondera da mesma maneira. De feito, cando pediu que lle devolveran a casa familiar sita na rúa Panaderas, o alcalde da Coruña naquel momento díxolle que non resultaba posible. A día de hoxe, podemos visitar o que foi o seu fogar, pero as pertenzas da familia foron destruídas, queimadas e roubadas. Sabemos que ata os propios estantes da biblioteca de Casares Quiroga foron substraídos e a día de hoxe adornan o despacho dun coñecido avogado da Coruña. Unha triste metáfora do que supón para moitos a nosa memoria histórica.
Hai uns anos, coincidindo co aniversario do seu nacemento, houbo unha proposta para dar o nome de María Casares ao actual Teatro Colón na Coruña, a cidade na que naceu. O que parecía ter posibilidade de ir cara diante foi rexeitado polo responsable último da decisión por considerar que a traxectoria dunha actriz que recibiu o Premio Molière, o Premio Nacional de Teatro do goberno francés, a Lexión de Honor francesa, a Medalla ao Mérito de Belas Artes en España e a Medalla Castelao, non resultaba o suficientemente relevante. Neste acto de inxustiza histórica queda patente a falta de estima e o descoñecemento da cultura do que fan gala algúns políticos en determinadas ocasións. É curioso e en certo modo tamén triste que en Francia si gozara dun recoñecemento e un éxito abrumador e indiscutible en teatro, radio e cine e non tanto no país no que naceu e viviu ata a adolescencia.
María Casares tivo que abandonar Galiza ós nove anos, para irse a vivir co seu pai, cando o nomearon ministro da Segunda República, e aos catorce tivo que exiliarse en Francia, ela dicía que o teatro era a súa patria. Ti, que estás tamén moi ligada o teatro, ¿sentes tamén que, en certa forma é a túa patria?
Nunha ocasión, María díxolle ao seu pai que nas rúas deberían poñer cabinas acolchadas para que a xente puidese entrar e, unha vez dentro, berrar de entusiasmo. Sinto que o teatro quizais sexa esa cabina acolchada na que poder expresarme dunha maneira diferente á permitida ou socialmente aceptada, recuperar esa capacidade de xogo que parecen roubarnos a medida que medramos, fantasear con ser outras, cuestionarme, facer voar a imaxinación, compartir inquedanzas, ilusión e aprendizaxes con outras persoas, soñar cun mundo mellor, máis xusto, máis igualitario. Nese sentido, si considero que forma parte esencial da miña patria.
Aparte do texto teatral de Marianella, imaxino que ti fixeches o teu propio traballo de documentación, para ver como falaba, como se movía, como sentía María Casares, ¿como foi ese proceso de meterte na súa pel, ou de deixar que ela se metera na túa? ¿pode ser que, dalgún xeito, hai un certo diálogo entre as dúas na obra?
Si, penso que o noso proceso de creación baseouse moito no diálogo con ela, en atopar os elementos comúns e diferentes entre ambas, e en entregar o que puidese de min para poder achegarnos a María. De feito, non buscabamos unha imitación da súa voz nin da súa fisicidade na peza, salvo nunha escena concreta na que hai unha clara homenaxe e unha chiscadela á entrevista que Joaquín Soler Serrano fixo á Casares no programa A fondo de RTVE no ano 1981, tomando tamén como material unha pasaxe das súas memorias na que fala sobre o que significaba o teatro para ela como patria. Mesturando ambas cousas, construímos unha escena na que, a contraluz, vemos a silueta da posible María sentada nunha cadeira, fumando mentres fala. Investigamos sobre as características que empregaba ao falar (a fermosa pegada das liñas melódicas galegas na súa voz a pesar da distancia e do paso do tempo, o seu particular timbre marcado polo consumo do tabaco e o peso dos anos, a fonética francesa que se coaba en certas consoantes e vogais…). En realidade, esa secuencia non estaba pensada nun inicio, dese xeito, pero tras un tempo de indagación e ensaio propúxenlle a Tito esa idea, e finalmente callou. De feito, é moi bonito escoitar como varias das espectadoras, algunhas mesmo tendo coñecido á propia María, fan referencia a esa escena despois das funcións.
O exilio é un dos temas presentes na obra, como non podía ser doutro xeito, e ademais de ti, está sobre o escenario un músico bielorruso, Vadim Yuknevich, ¿a elección de Vadim é so polo seu potencial escénico e musical, ou pode ser que tamén este ligado a eso que por cuestións económicas ou políticas, te leva a abandonar a túa terra?
A elección de Vadzim tiña en conta todas esas cuestións no seu conxunto. De feito, en 2010 convidounos a pasar a despedida do ano en Minsk e foi toda unha descuberta. Puidemos percibir as grandes diferenzas sociais, económicas, culturais e políticas, pero tamén moitas outras cousas que nos unen a ese lugar antes tan descoñecido para nós.
El tiña moito que aportar arredor do exilio, e tamén posúe un claro paralelismo con María no sentido de chegar a outro país e acabar desenvolvendo unha carreira destacada no panorama escénico dese novo lugar de residencia. É un animal escénico e é un pracer escoitalo falar de música, de literatura, e de moitas outras cousas.
A quinta do Cadrante, a compañía que fundaches ti e Tito Asorey, que dirixe tamén “Continente María”, ven precedida dunha obra que cumpre salientar, “A lúa vai encuberta”. A obra, “é unha proposta de teatro documental na que, tomando a peza completa de Manuel María, a equipa dialoga desde a actualidade coa historia recente de Galicia.” ¿Esta sorte de teatro documental é tamén unha ferramenta política? ¿Poderíamos falar dun xeito de teatro militante, entendendo a militancia non como algo partidista, senón como militancia coa terra, como compromiso co país?
Penso que todo teatro é político, por acción ou por omisión. Non tomar posición é, de por si, tomar unha posición. Cando falamos de política cómpre facer referencia á etimoloxía, ao significado obxectivo do termo, que moitas veces esquecemos e que fai referencia á polis, ao conxunto de actividades que teñen que ver coa toma de decisións en grupo, as relacións de poder entre individuos, á distribución dos recursos, á práctica relativa ao goberno dos estados que promove a participación cidadá para garantir o ben común na nosa sociedade. Por desgraza, moitos dos políticos actuais non traballan polo ben común senón por intereses individuais e partidistas, e acabouse pervertindo o termo ata o punto de que moita xente non quere nin escoitar falar de política, cando é algo ineludible que nos concerne e nos ocupa directamente como seres humanos que vivimos en sociedade.
No caso de A lúa vai encuberta, xurdiu a necesidade por parte das catro (Vanesa Sotelo, Davide Lorenzo, Tito Asorey e mais eu) de pescudar sobre o noso pasado para ver de entender mellor o noso presente e poder camiñar cara un futuro. De feito, unha das escenas da peza titulámola Declaración de ignorancia. Sentiamos que había un baleiro tremendo na maneira en que nos fora contada a nosa propia historia, moitos ocos no relato de Galicia, e que precisabamos solventar (canto menos levemente) o noso descoñecemento dos movementos sociais e políticos que tiveron lugar no noso país na segunda metade do século XX. Había moitas preguntas iniciais que daban lugar a máis preguntas. A obra de Manuel María fai referencia a todo isto, pero a dramaturxia de Vanesa a partir da obra del completaba a historia ata os nosos días, e foi ben fermoso e importante poder contar co apoio da Fundación Manuel María e de Alberte Ansede para poder publicar ambas pezas nunha edición coidada e con fotografías da peza producida por ambas compañías, Incendiaria e A Quinta do Cuadrante. Resultou moi emocionante a reacción e a acollida do público nos diversos espazos de representación, tivemos unha xira extensa en grande parte tamén polo Premio da Fundación. Ter a oportunidade de ver como o público galego de diferentes vilas e cidades empatizaba coa historia e ficaba conmovido foi algo que levarei comigo sempre, xunto co proceso de creación desta obra, que supuxo un antes e un despois para min: foi divertido, frutífero, fermoso e fondamente enriquecedor no ámbito profesional e persoal.
Galiza preséntasenos como unha casa chea de goteiras, cada pingueira semella unha ladaiña polos momentos nos que asasinaron a Foucellas ou a Moncho Reboiras, a Alexandre Bóveda, ou a Amador e Daniel, para tentar quebrar a resistencia após do 36, ou o berro proletario que xurdiu no 72. Entón, resistimos, paramos. ¿Como chegamos de estes ventos de revolta á Galicia de “se vende”?
Semella que a nosa historia é cíclica, que pouco aprendemos dos grandes erros do pasado: as guerras, as crises económicas, o expolio indiscriminado… Todo se repite. O coñecemento da historia é un bo antídoto para combater a desmemoria, pero vivimos nun momento de revisionismo histórico que se ve reforzado polo ascenso da ultradereita nos gobernos en todo o mundo. O sistema capitalista devora todo ao seu paso, mesmo o que pode resultar antisistema, contestatario, disconforme ou revolucionario, para reconvertelo nun eslógan que poder vender estampado nunha camiseta ou nunha bolsa de tea. O acceso á información semella sinxelo pero… a que tipo de información? O xornalismo pasa por un momento complexo. Dáse visibilidade e espazo en medios de comunicación a determinadas persoas sen que a súa opinión conte co respaldo dunha formación específica, dun coñecemento, dunha argumentación coherente. As fake news axudan a gañar e perder eleccións. É moi triste asistir ao desmantelamento dos servizos públicos para favorecer descaradamente a iniciativa privada e a resulta maquiavélico ver como ten lugar empregando os propios recursos e orzamentos públicos que deberían velar polo benestar e a equidade social. Convivimos coa corrupción de moitos políticos e dun emérito que parecen estar fóra da lei. Resulta difícil seguir confiando na xustiza e na constitución ante este panorama de desigualdade, pero máis vale ter algo de esperanza para poder continuar.
Na obra falase da construción da identidade como pobo, desa batalla polo relato no que semella que sempre perdemos ante o inimigo interior, que menospreza a nosa lingua, que vende a prezo de saldo os nosos montes e os nosos ríos, que reduce a nosa historia ás tres “efes”: Franco, Fraga e Feijóo. ¿Aínda non é tarde para recuperar a lingua, a terra, o relato? ¿É posible facelo dende un escenario?
O escenario é unha faceta máis da vida. Penso que é posible facelo a nivel micro, local, no noso entorno máis inmediato, procurando rodearnos de persoas coherentes, dialogantes, empáticas, que compartan unha serie de valores e principios comúns e que pensen que podemos mellorar como sociedade a través do compromiso colectivo. Con pequenas accións diarias, facendo e fomentando o consumo local e sostible nas tendas e mercados de proximidade. Por suposto, tamén exercendo o noso dereito ao voto, saíndo ás rúas a manifestarnos contra o que nos parece inxusto, denunciando aquilo co que non estamos de acordo, reclamando, dicindo que non ao incumprimento dos convenios laborais, reivindicando os nosos dereitos.
Se el primero en comentar