Por Angelo Nero
Como está ben documentado en libros como o de Xosé Álvarez, “Pontevedra nos anos do medo”, esta cidade tivo un sinistro historial de represión, que, especialmente, está sendo rescatado na última década polo Concello de Pontevedra, e nos últimos anos tamén cun ambicioso programa pola Deputación. Salientable é o proxecto “A Memoria das Mulleres” que trata de visibilizar, entre outros temas, as historias como a de Josefina Arruti, que aínda non son tan ben coñecidos como merecen. ¿A iniciativa de plasmar a vida da que fora a muller do primeiro alcalde republicano de Pontevedra nun cómic responde ao duplo interese en achegar á xente máis nova a memoria da represión franquista, e en darlle visibilidade a unha represión, a das mulleres, que aínda hoxe non ten moitos títulos nos andeis da historia?
Si, realmente creo que o que se consigue coa banda deseñada é achegar, dunha maneira moi visual, momentos históricos dos que non temos case imaxinería, dende o punto de vista dos que sufriron o franquismo. Temos algunhas recreacións, sobre todo dende o punto de vista cinematográfico, pero si que é certo que dende as historias menos espectaculares, máis intimistas, as que se viviron de portas para dentro das casas, hai moitísima menos imaxinería. E creo que a BD é a ideal para contar este tipo de historias, porque está a cabalo das dúas cousas, ó mesmo tempo temos a pausa da literatura, e temos a imaxe e a recreación de momentos históricos do noso país que se perderon, que están ó mellor espallados por documentos fotográficos ou por algún xornal da época. Se cadra tamén é un dos elementos máis complexos á hora de recuperar a Memoria Histórica dende a banda deseñada, porque implica un traballo inxente de documentación previa antes de facer a BD.
As túas obras son ben coñecidas, e atrévome a dicir que tamén recoñecidas, como o “O inferno do debuxante”, co que ganou o premio Castelao de BD en 2014, máis desta volta, “Os berros da motocicleta” ten unha característica especial, xa que os debuxos non levan a túa firma. ¿Como foi o proceso de creación desta obra, seica é a primeira na que es somentes guionista, mentres que as ilustracións son de Pablo Prado, un alumno teu, que realmente fixo un traballo fantástico? ¿Como foi esta labor de documentación e que atrancos atopaches para conseguir o material a partir do cal Pablo puidera debuxar esas escenarios, como as estacións de tren, que xa non existen?
Bon, isto foi una pura casualidade. Chegou un encargo ó Garaxe Hermético, e estaba clarísimo que ese traballo podía facelo Pablo Prado, que estaba rematando o Curso Profesional de Banda Deseñada, e o que sucedeu e que Pablo non era de Pontevedra, non coñecía a cidade, non estaba empapado do pasado e da historia que tiña a nosa cidade, e entón sentiuse un pouco desbordado nese proxecto para artellar el a historia do guión, e pediume axuda. E como sentinme un pouco culpable de telo metido nese brete, porque realmente fixo moi bo traballo pero tamén entendo que era o seu primeiro libro, e a verdade, era un libro complexo. De feito, cando lle empecei a botarlle unha man, e decidín escribirlle o guión para que puidera traballar tranquilo, dinme conta que era moi complexo. Porque non había documentación, tivemos que pedirlle á familia fotografías, pedinlles incluso que non fixeran planos da casa de Josefina, que xa non existe hoxe en día. Retratar á Pontevedra da época tamén era moi complexo, porque non había un sitio concreto onde ir buscar información, e tivemos que ir a distintos lugares pedindo fotos, pedindo documentación, sobre todo de como era a cidade naquel momento, porque Pontevedra está moi ben conservada, pero cambiou moito, creceu moito, e hai moitas cousas que mudaron, lugares que eran moi importantes para a historia que desapareceron. Era un traballo realmente complexo, sobre todo para un rapaz que acababa de comezar e non vivía na cidade, tampouco, polo que era moi difícil. Realmente, é unha das mellores experiencias que tiven, traballar con Pablo, porque o coñecía dende facía xa tres anos, e sabía cales eran as súas inquedanzas e nos levabamos moi ben, pero sobre todo descubrín que é unha maneira diferente de traballar. Cando ti escribes a historia e a tes que debuxar, digamos que hai unha serie de cousas que non fas, que é debater, e neste traballo, por exemplo, falaba moito con Pablo, dabámoslle voltas a certas escenas, había cousas que eu tiña moi claras, pero outras que o mellor el aportaba á hora de buscar algunha imaxe para algunha escena concreta. E era bonito como ía collendo forma un guión e unha historia moi difícil, porque aparte tiven que ir facendo a medida que ía atopando documentación, e sobre todo foi complexo darlle final, porque tiña varias opcións, eu non quería facer unha historia de final feliz, porque realmente a historia de Josefina é unha historia dura, e iso foi tamén unha das cousas que estiven barallando ata ó último intre, e hai algunha cousa que fixo Pablo que non sae no libro, que tomei a decisión de non metela, aínda que estaba feita, porque era contraditoria con algunha das decisións tomadas ó final, no libro, e desbotamos algunhas cousiñas.
“Os berros da motocicleta” foi distribuída entre bibliotecas e centros de ensino para converterse nunha ferramenta máis contra ese virus do fascismo que ameaza tamén as nosas aulas. Recentemente recibiches ameazas e insultos nas redes, simplemente por manifestar a túa solidariedade cos emigrantes cunha viñeta que foi viral nas redes. ¿Pensas que os medios de comunicación teñen parte de culpa na normalización do discurso da ultradereita? E ¿pensas que seguen sendo os libros, as novelas gráficas, os cómics, armas efectivas para combater ese discurso de odio?
Eu creo que o problema non esta so nos medios, creo que o problema ven dunha base moito máis profunda, que é a educación, creo que nos está fallando a educación básica, a educación en todos os sentidos, en todos os graos. Que haxa unha infantilización da sociedade, como temos actualmente, que realmente está en parte provocada para evitar dicir que temos un paro brutal, facer que os rapaces se sintan xóvenes ata case os corenta anos, que me parece unha aberración como sociedade, fai que a propia infantilización desta, e a baixada de nivel que calquera pode atopar nas universidades, onde hai unha especie de relaxación, de esixir o coñecemento ás persoas, iso fai que haxa máis esponxosidade cara bulos, a dimes e diretes que van pululando certos partidos con intencións esporeas. E todo iso tamén acaba chegando a estes niveles da sociedade que consideramos que son o cuarto poder, que son os medios de comunicación.
Pero eu creo que o problema é moi xeral e moi profundo, e ten moito que ver coa educación, e coñecemento do pasado. Non pode ser que, hoxe en día, un rapaz adolescente non saiba o que sucedeu no seu país fai trinta anos, paréceme unha aberración. E hai moitos rapaces que non teñen nin idea de quen era Fraga, quen era Franco, e ese tipo de cousas, ó final, teñen consecuencias. E, o final, que haxa bandas deseñadas, que falen deso, que falen de momentos históricos, que moitas veces se dan nas clases, pero de esa maneira tamén que se soen dar estas cousas, so para un exame. Eu creo que a historia hai que dala dunha maneira que non sexa para chapar e para esquecer, senón todo ó contrario, para que chegue ó corazón e para que nos remova por dentro, porque realmente é a unica maneira de que non se volva a repetir. A proba está en que en EEUU non fan máis que sacar películas de nazis e dos campos de concentración e está feito por iso, é unha maneira de concienciar á sociedade, de dicir que iso non pode volver a facerse. Se soamente se estudara, se soamente se impartise nas aulas, e a xente se tivera que examinar diso, pois probablemente non chegaría a tantas xeracións distintas o que ocorreu alí.
Na última década houbo unha explosión na novela gráfica en clave de Memoria Antifascista no estado, con títulos tan celebrados como “El arte de volar”, de Antonio Altarriba, “Malos Tiempos”, de Carlos Giménez, o “Los surcos del azar”, de Paco Roca. Na Galiza non abundan as referencias sobre este tema no mundo da banda deseñada, a min venme á cabeza os traballos de Ramón Trigo, “Mella. El hombre nuevo” e “Kartofell”, e pouco máis. Non será por historias, penso, por exemplo na fuxida de Alonso Ríos, ou a da guerrilla galega… ¿Pode servir “Os berros da motocicleta” como estímulo para que os nosos debuxantes emprendan este camiño e comecemos a ver obras gráficas con estas historias agochadas?
Si, eu creo que si que temos moi boas historias, pero aquí temos varios problemas. O primeiro problema é que aquí non temos industria de banda deseñada, todo o que temos de BD e provocado polos mesmos autores, agora empezan a haber publicacións en editoriais xeralistas, como Xerais ou Galaxia, pero ata hai moi pouquiño, cando se falaba do boom da BD galega estaba provocado polos autores que montamos selos editoriais para publicar BD en galego. Pero, realmente, máis alá da problemática que hai na Galiza, para publicar BD en galego, eu creo que o que está sucedendo é que a mesma madurez que está tendo a BD a nivel nacional, empeza tamén a reflexarse nas temáticas dos autores que estamos facendo banda deseñada en galego. Hai libros doutros episodios, hai pouco Xerais sacou “Wolfran”, un libro un pouco máis xuvenil sobre o volframio, un thriller da época dos nazis, aquí na Galiza; Manuel Cráneo, na súa editorial Demo, tamén ten publicado algunhas bandas deseñadas de carácter histórico. Eu creo que empeza a haber tamén máis interese polas nosa historias e por historias máis complexas, máis maduras, pero, penso que isto forma parte tamén da propia madurez da BD en termos xerais, non so no noso país.
Agora estás, ademais das túas periódicas colaboracións na prensa, involucrado na creación dun ambicioso proxecto, “Baixo as sombras das pedras flotantes”, unha novela gráfica que puidemos ver como medraba a través dun suxerinte lugar onde atopamos tráilers, making of e ata escoitar música asociada á obra. ¿Podes falarnos deste proxecto, en que fase de xestación está, e cando poderemos telo nas nosas mans?
Este libro, case podo dicirche, que é o libro da miña vida. Levo dez anos con el i é un libro moi persoal, no que volquei as cousas que me levan interesando toda a miña vida. Ten unha parte, digamos, histórica, aínda que non é un libro histórico, non é un libro realista, senón un libro de evasión, pero que bebe moito de tradición oral, de lendas, e dalgunhas partes da historia mitoloxizadas, e realmente o que quería contar con esa historia é demostrar que temos cousas no planeta terra fascinantes, temos lugares incribles, e que non os coñecemos. De feito, unha das cousas polas que tardei tanto en rematar de poñerme a facer este libro foi porque os catro primeiros anos, cando estaba escribindo o guión, me dediquei a viaxar, visitei moitos dos lugares que van saír nese libro. Viaxei ó Bosque Teutónico de Alemania, que, por certo, hoxe se cumpren tres anos dende que fixen o último viaxe a este sitio. Viaxei a lugares de pedra de Italia, de Francia, moitos galegos, evidentemente, porque temos unha grande tradición pétrea, e me quedan un par de sitios que visitar, que a verdade que a pandemia me trastocou un pouco o planning de todo isto, tanto a nivel de traballo como de visitas a estes sitios, porque realmente unha das cousas que quería facer era documentar todo fotográfica e audiovisualmente porque estou preparando tamén un pequeno documental de making off, para cando saia o libro a xente poida velo.
Realmente é un proxecto tremendamente difícil de levar a cabo porque está feito cen por cen manual, con gouache e acuarela, con uns acabados moi realistas, con moito detalle, porque eu o que quería era transmitir eses lugares, eses ambientes, esas sensacións que tiña cando chegaba a estes sitios. E despois tamén está a parte multimedia, porque é un proxecto que une a música, de Roger Subirana, que está traballando comigo para que haxa unha dupla sensación, a da lectura, e tamén se queres a da lectura con música ambiente que evoque a eses lugares que eu visitei.
E ten un carácter tamén poético, todo o proxecto, pero ca poesía sacada da narrativa, da nosa propia memoria, porque realmente é o que estou intentando facer neste libro é demostrar que todas as historias xa están contadas, xa nolas contaron, pero podemos mesturalas e podemos xuntalas para que parezan historias distintas. Historias que nos evoquen a un mundo máxico. Eu creo que o que máis me gustaría é que un lector cando remate de ler ese libro descubra unha parte do planeta que lle apeteza ir a visitar e que se sorprenda, do mesmo xeito que me sorprendín eu cando comecei a traballar neste libro.
Eu quería facer un libro de evasión, que nos evocara un libro que non existe, e o final acabei facendo un libro do mundo que existe, que é un resultado bastante curioso, porque me din conta que é máis imaxinativa a realidade que a miña propia imaxinación. Cousas que eu imaxinaba, que anotaba nas libretas cando comezaba a escribir esta historia, pois ó mellor, tres o catro meses máis tarde, buscando documentación, atopaba que existían, e a verdade e que, ó final, acabei tomando a decisión de que todo o que ía aparecer neste libro, por moi fantástico e máxico que parecera, ía estar na realidade, ía existir, e ía estar documentado.
Que ganas de velo rematado…
Quedan corenta páxinas para rematar. O único que pasou é que a pandemia trastocoume os horarios laborais e como tiven que duplicar as aulas no Garaxe Hermético, fixo que o meu ritmo de produción baixase. Podería estar rematado xa, se non fose por todo este lío da covid. Pero as cousas son como son, e agora hai que poñerse mans á obra para intentar sacalo para o 2022.
Se el primero en comentar