"Las víctimas sin llanto", o berro dos vagalumes | NR

Unha xeración que quixo esquecer, ou tentou facelo, máis que non curou as feridas, esas feridas nas que agora están abertas

Por Angelo Nero

Hai feridas que, se curan mal, é preciso abrilas, para que boten fora a ponzoña do pus, é preciso que sangren outra vez, aínda que doa, para que poidan pecharse ben, para que curen e finalmente cicatricen, pois se non é asi as feridas collen o risco de gangrenarse. A gangrena –seino dende pequeno, pois ese era o motivo polo que o meu bisavó tiña unha soa perna- pode derivar en amputación, unha medida tan traumática que ninguén desexa, aínda que no caso da nosa memoria histórica semella que é promovida dende moitas institucións do estado, centros de ensino e medios de desinformación masiva.

Máis, felizmente, para a saúde da nosa sociedade, hai moitas iniciativas individuais e colectivas –algunha dende as poucas institucións que realmente está ó servicio do pobo- que insisten en abrir estas feridas, para que non nos amputen a memoria, esa memoria que permite, entre outras cousas, evitar que se reproduzcan feridas tan fondas como as que produciu o alzamento fascista do 36.

Unha destas iniciativas fermosas e valentes é a que desenvolveu, durante todo o mes de novembro de 2016, o concello de Pontevedra, nomeado como Mes da Memoria Histórica, grazas o alento de Luís Bará, un deses incansables loitadores contra esa gangrena moral –que cando fala de pechar feridas en realidade quere falar de pechar filas- que ameaza con deixarnos desmemoriados, ese home bo e xeneroso que descubrín grazas a súa bitácora “Non des a esquecemento”, e que dende entón supuxo para min un deses faros en medio da escuridade, nese mar de lumes do que falaba Galeano: “No hay dos fuegos iguales. Hay fuegos grandes y fuegos chicos y fuegos de todos los colores. Hay gente de fuego sereno, que ni se entera del viento, y gente de fuego loco que llena el aire de chispas. Algunos fuegos, fuegos bobos, no alumbran ni queman; pero otros arden la vida con tanta pasión que no se puede mirarlos sin parpadear, y quien se acerca se enciende.”

Semellaba que nos derradeiros meses foran moitos os lumes que prenderan no país da longa noite de pedra para a limpeza democrática das nosas feridas, ca gran epifanía colectiva da illa de San Simón, á que fomos un ano máis da man doutro dos nosos faros, o mestre Luís Chapela, e por iso perdera as primeiras convocatorias da memoria en Pontevedra, e non quería perder a terceira, a presentación do documental “Las víctimas sin llanto”, no que a periodista Vanessa Perondi e a realizadora Sara Gallardo daban voz a fillas e netas de represaliados -vítimas de segunda e terceira xeración ó fin e o cabo- na baía de Cádiz.

Pasara a tarde na casa traballando por recuperar as pegadas do padre Sarmiento polas fragas e levadas de Cerdedo e precisaba airearme, aínda que semellaba que os aires emponzoñados de Pontevedra –por mor desa maldición que nos deixara Filgueira Valverde- non eran os mellores, nen as retencións cortesía de Audasa polas obras no estreito de Rande, máis fun abrindo camiño con versos de Sarrionandía na voz de Ruper Ordorika –a quen estreitara a man un mes atrás-, e por arte de maxia o tráfico adelgazou, e mesmo había un doce arrecendo a pedra mollada no casco vello que tivo a ben peatonalizar o goberno patriótico de Lores.

Non tardei en atopar a Casa das Campás, unha das construcións máis antigas da vila ( a primeira referencia dela é do ano 1587), onde segundo a lenda, estaba soterrado o tesouro de Benito Soto, o máis famoso dos piratas galegos, e que hoxe, totalmente renovada a estreitura despois da compra polo concello a principios deste século, é a sede da vicerritoria da Universidade de Vigo.

Nas rúas de Pontevedra xa ouveaba o alento xeado do outono, e antes de entrar na Casa das Campás traboume no peito a melancolía, ó constatar que aquela libraría onde mercara o Luzes –antes de facerme suscriptor- e a última novela da miña compañeira de instituto Xina Vega (Dark Bartterfly), pechara definitivamente, e no seu lugar abrira unha vinoteca, pois quedaranme moitas cousas que falar con aquel afable libreiro, ó que desexei un futuro rodeado de libros, alí onde estivese.

Mais, unha vez dentro do pequeno auditorio, sentín a calidez da xente que, sen sabelo, sentía como dos meus, na maioría descoñecidos para min, outros de sobra lidos e escoitados –aínda que, pensandoo ben, as súas palabras nunca sobran- como Luís Bará e Montse Fajardo, ós que, de tódolos xeitos, non me atrevín a acercarme –quizais porque sempre me sinto pequeniño preto destes titáns-.

Pouco tardou en comezar o acto, que presentou Chus López, colaboradora de A Memoria das Mulleres, lembrando a invisibilidade das vítimas deste xénero, non só das que foron mortas, torturadas, violadas, das que raparon, obrigaron a tragar aceite de ricino, das que fixeron escarnio público, das que someteron a prisión ou arresto domiciliario, senón tamén das que tiveron que quitar a familia adiante co estigma dos vencidos, ca culpa de ser nai, filla ou compañeira dun fusilado, fuxido, preso, tragando as bágoas, os berros, transmitindo, en moitos casos de xeito inconsciente, o medo que chegou ata hoxe, anegando a toda unha xeración. Unha xeración que quixo esquecer, ou tentou facelo, máis que non curou as feridas, esas feridas nas que agora están abertas.

“As familias foron dobremente represaliadas: borrouse por completo a memoria do pobo e tiveron que vivir outra represión silenciosa: a de sacar adiante a familia, con moitos fillos e sen independencia económica”, salientou despois Sara Gallardo, a xoven directora que representaba a esa nova xeración que rompe a cadea do medo e comeza a facerse preguntas, a procurar as testemuñas daqueles que están o seu carón, ata conseguir tamén quebrar o muro de silencio no que moitas vítimas, especialmente mulleres, se agocharon para vivir.

Eu, que tamén vivín nese silencio con relación o meu avó Ángel, do que acabo de descubrir que permaneceu agochado baixo os cadáveres dos que saíron a defender a República na Porta do Sol, naquel verao grisalleiro do 36 –quizais preto do seu irmán Floriano, que foi asasinado polos militares golpistas nesa xornada- sentín na miña pel as verbas daquela rapaza gaditana, lembrando a outra gran muller, a escritora nicaragüense Gioconda Belli ¿cantas veces lin a súa “Muller habitada”?, cando falaba da tenrura dos pobos.

Aguillou tamén o meu peito a voz da historiadora Alicia Domínguez, presentando o documental como “un acto de xustiza cos vencidos, porque o medo foi tal que optaron por vivir no silencio; un acto de verdade porque somos o que foron antes que nós e temos o dereito a saber o que pasou para non repetilo; e un acto de saúde democrática, porque oitenta anos despois non houbo un acordo de tódalas forzas políticas para condenar a ditadura.” As luces apuráronse e a sala inundouse de lumes, o das mulleres que contaron a súa historia e a dos seus mártires.

“Non contes iso. Non entres aí. De iso non se fala. A represión golpista operou en tódolos frontes posibles. Como recurso prebélico, e ata o terror fundacional do franquismo, só era preciso entreabrir a porta da guerra. A partires de aí, as aristas do castigo sacudiron golpes incesantes contra os derrotados. Tódalas direccións eran válidas, calquera método. Pero con un aspecto sutil e ancorado á vinganza de xénero: o silencio.”

As portas pechadas do faiado da memoria abrense, renxendo como feridas mal cicatrizadas, e móstrannos mans surcadas polas estacións que falan do moito que calaron, mans como a de Elena, que de nena gravou a imaxe daquela bolsa que viñera de volta da cadea, onde non volvería a encherse das bágoas da súa nai, sinaladas dende entón como orfa e viúva do alcalde republicano de Puerto Real. Ábrense as portas e o alento enferruxado dos longos invernos que seguiron a aquel agosto sanguento tráenos as historias das mulleres que calaron por necesidade, por supervivencia,, por ese medo que calou nos seus ollos que aniñou nos seus peitos, e a través deles foi transmitindo ese medo o que agora quebrase a través das netas que queren contar, que precisan preguntar, que se atreven a entrar no faiado e remexer en papeis e fotografías vellas que falan dos anceios dun mundo novo.

Ese camiño á utopía truncado polo terror fascista reconstrúese, paseniñamente, oitenta nos despois, ca ollada valente dunha nova xeración que desafía os temores, as prudencias, mesmo as ameazas veladas daqueles que aínda viven instalados no silencio, que non queren saber, que non queren falar, que só queren esquecer para ninguén lles diga quen son, de onde veñen, quizais cara onde van.

“As mesas de camilla do país da desmemoria están cubertas de lágrimas, de sangue, de balas, de terra, de fosas. Hasta pechar o duelo quedou prohibido. ¿cómo foi executado o meu pai? ¿En que buraco foi enterrado o meu avó, como un can?, dirían. Conta o documental que a opresión contra a muller quedou convertida en outra forma de matar.”

Durante corenta e sete minutos abriuse a caixa de Pandora e un feixe de mulleres de Cádiz, tres fillas de represaliados e tres netas -unha militante clandestina, outra nacida na transición e outra na democracia- falaron para superar o medo, para airear fantasmas, para contar estrelas, ou para cantarlle ós seus, contextualizadas coa presenza da historiadora Alicia Domínguez, presente no acto, coa vicepresidenta do Foro da Memoria de Puerto Real; Elena Perullera, e a psicóloga María López, que traballou no proceso de localización de fosas de Viznar-Alfacar.

Historias de mulleres contadas por mulleres, que tiveron que aceptar a caridade que instauraron os vencedores para alimentar ós seus fillos, que sufriron a educación represiva daquel réxime que facía escarnio das súas ideas, que foron humilladas nos traballos escravos nos que gañaban apenas para sobrevivir, que foron utilizadas como correa de transmisión da morte, e que agora fan con esa sensibilidade feminina que non pide vinganza, que non agarda xustiza, pero que non falan por falar, senón para ser escoitadas, como dí unha das protagonistas: “O silencio pedagóxico é tamén outra forma de fascismo, porque non coñecemos a nosa propia historia e o que non se coñece pódese repetir.”

“Non vín cando lle pegaron o tiro pero si cómo lle tiñan posta a pistola na cabeza, para matalo, y ese medo queda para sempre”. María Rosa, Elena, Josefa, Raquel, Rocío, María, Fina, Alicia… nomes de muller que reflexan a dor causada polo franquismo.”

Ademais do silencio o réxime instaurou discursos falsos que foron asumidos polas familias das vítimas, como a de que moitos morreron sen motivo, ou por causas alleas ó conflito, por discusións de mozas, por marcos, por envexa… para disfrazar o feito de que o exterminio do contrario debeuse a unha estratexia perfectamente orquestrada que levou por diante ós sectores máis comprometidos e máis progresistas da sociedade, para cortar de raíz calquera oposición no momento do alzamento e na época posterior.

Encheron as cárceres e cunetas coa xente que defendía a legalidade republicana, a que loitaba polos dereitos dos campesiños e mariñeiros, a que ensinaba a pensar ós nenos e nenas máis alá do catecismo, das catro contas e a lista dos reis godos, a que desafiaba o poder da igrexa e dos terratenentes, e por iso sufriron prisión e morte, e comprender isto é inevitable para entender a barbarie.

Así como en Alemania e Italia, como en tantos lugares de Europa onde xurdiu o cancro do fascismo, e como sería décadas despois en América Latina, a desaparición da oposición foi planificada e executada con minuciosidade, non foi cega e indiscriminada, nin derivada da loucura da guerra, na que os dous bandos cometeron excesos, como tentan facernos crer.

“Testemuñas femininas que pintan dramas familiares penados co mutismo dunha España labrada sobre as cinzas da guerra civil. “Miña nai ia velo. A derradeira vez… dixéronlle que xa non tiña que ir porque xa non estaba.” Vencidos quedaron sen nada. Sen vida. “Na miña familia mataron a tres. Ó meu pai, ó seu irmán, e a irmá da miña nai.”

Testemuñas da vinganza do silencio que continuaron no debate posterior, no que quedou patente que o terror instaurado en Cádiz despois do golpe militar non era moi diferente ó que se estableceu nas terras do Lérez, e desa herdanza do medo que, aínda hoxe, segue a enfrontar ós que mergullan sen oxixeno nas fochancas da memoria, cos que non queren que se remexan esas augas (nin esas terras, na procura dos seus), e que me tiveron pegado a miña cadeira co corazón encollido por un tsunami de emocións.

“Como aquelas mulleres que ó arrancar o movemento da Memoria Histórica, nos abrentes do século XXI, correron despavoridas cando alguén sacou unha bandeira republicana. Mortas de medo. Como si o terror, contan, en calquera momento puidera regresar.”

O finalizar o acto abandonei en silencio a Casa das Campás, perseguido polas voces de tantas vítimas do franquismo, dende Rosario Hernández, a Calesa, ata Moncho Reboiras, dende Amparo Alvajar ata Humberto Baena, e no coche recibiume outra vez Ruper Ordorika, cantándome os versos de Sarrionandia, mentres atravesaba a costa do Morrozo, o estreito de Rande, a escuridade e a desmemoria:

“Terra e osos, e así vanse os tempos, e tamén ímonos nós que cada vez somos menos, os que fomos cada vez somos menos, os que fomos… ¿que quedará despois?”