Nagorno Karabaj, Tsavet danem

Á declaración de independencia de Acerbaixán tras o colapso soviético, reclamando o Alto Karabaj como parte do seu territorio, seguiulle a realización dun referendo en Nagorno Karabaj, mediante o cual a poboación deste territorio en disputa manifestou a súa decisión de non desexar seguir formando parte de Acerbaixán e activar a proclamación inmediata da súa propia independencia

Por Dani Seixo / O bardo descamisado

“A violência é a parteira da história”

Karl Marx

“Salvo o poder, tudo é ilusão.”

Vladimir Lenin

En certa medida, enfrontando os ritmos propios da inmediatez e o Clickbait, impostos polo xornalismo burgués, pero ao mesmo tempo, tentando manter unha certa axilidade na narración, que nos permita situarnos socialmente no debate. Comezarei este pequeno escrito cun breve contexto histórico, que tente lanzar certa luz acerca do que hoxe sucede no Nagorno Karabaj.

Sen ningunha dúbida, quizais o punto de partida podería ter sido outro, posto que os acontecementos aquí narrados, afunden as súas raíces en procesos históricos e disputas territoriais de moi amplo arraigamento. Pero obviando na medida do posible o papel do Imperio ruso, a presenza iraniana ou a xenocida bota turca longamente imposta sobre o pobo armenio, que inevitablemente farán acto de presenza ao longo desta narración, permitireime situar o inicio da mesma no tumultuoso ano 1917, durante a creación das repúblicas transcaucásicas de Armenia, Acerbaixán e Xeorxia.

Un certo contexto histórico

No medio do clamor dos tambores da gloriosa revolución de outubro, que provocaría a definitiva caída en desgraza do Imperio Ruso, estes tres países, todos eles baixo a batuta da sublevación fronte ao poder despótico e arbitrario, optaban baixo o paraugas revolucionario por fundar a República Democrática Federal de Transcaucasia, coa declarada intención de crear unha fronte común fronte á grave ameaza do Imperio Otomán. O 22 de abril de 1918, establecen a súa independencia de Rusia, sendo este movemento pouco máis que un espellismo, inmediatamente roto coa disolución da federación e a declaración de independencia de Xeorxia o 26 de maio dese mesmo ano, a de Acerbaixán apenas un par de días despois e, finalmente, con escasas alternativas sobre o taboleiro, a fundación da República Democrática de Armenia (DRA).

O Tratado de Batum, as disputas no seo da Sociedade das Nacións, o Tratado de Sèvres, o oportunismo británico e a consolidación do poder soviético, acompañaron desde moi cedo os incipientes pasos dun Nagorno Karabaj de facto independente desde outubro de 1917, tras crear un Consello Nacional e lograr establecer un novo goberno capaz de facerse cargo do seu propio destino. A pesar de a ofensiva militar lanzada por Acerbaixán, que contou co apoio de tropas turcas e a pasividade ou directamente a complicidade de Londres, co obxectivo de facer valer as súas reivindicacións territoriais, mediante unha limpeza étnica que custou a vida a preto de corenta mil armenios entre 1918 e 1920, a poboación karabají resistiría de forma heroica, negándose en todo momento a aceptar plenamente o seu sometemento ante os designios de Acerbaixán.

Con Armenia acosada e debilitada polos conflitos bélicos, un mundo cambiante no medio da inestabilidade froito do fin da Primeira Guerra Mundial e a continua presión sobre Nagorno Karabaj por parte dun Acerbaixán fortalecido por disputas e intereses xeopolíticos que o reforzaban nos seus intereses, a década dos anos vinte do pasado século, caracterizouse rexionalmente pola expansión e consolidación do poder bolxevique e a instauración da República Socialista Soviética de Acerbaixán o 28 de abril de 1920.

A pesar da forte resistencia azerí, que lle custou a vida a preto de 20.000 soldados, o exército vermello tomaría plenamente o control de Baku e ocuparía á súa vez Nagorno Karabaj a finais de maio dese mesmo ano. Asumindo de forma efectiva o control dunha rexión, en certa medida esbozada temporalmente mediante o Tratado de Alexándropol, que obrigaría a Armenia a ceder cerca do 50% do seu territorio previo ao conflito e iniciar o desarmamento de gran parte do seu exército. O goberno armenio saínte, asinaría estas condicións próximas á rendición, á vez que as forzas soviéticas ocupaban o seu territorio e declaraban a república socialista soviética de Armenia o 2 de decembro de 1920.

Aínda cando tras a ocupación militar soviética, Nagorno Karabaj foi definido e recoñecido polo novo poder como un territorio en disputa e, en principio, o presidente do goberno soviético de Acerbaixán, chegou a recoñecer a Zangezur, Karabaj e Nakhichevan como parte integrante de Armenia á espera de lograr establecer un novo estatuto, o Tratado de Kars e as presións de Acerbaixán, apoiadas de forma decidida desde Turquía, fixeron que Nagorno Karabaj retornase baixo control de Acerbaixán como Rexión Autónoma de Alto Karabaj. Cabe sinalar aquí, que pese a todos os desesperados intentos da historiografía occidental por personalizar esta decisión no dirixente soviético Iósif Stalin, voces como a do profesor Arsène Saparov, sitúan esta postura política unicamente na relación de forzas sobre o terreo e nun firme intento por pacificar unha rexión aínda sumida na violencia e a inestabilidade.

O recordo indeleble do holocausto armenio, perpetrado polos Jöntürkler entre 1915 e 1923, mediante as chamadas marchas da morte, os campos de concentración e diversos masacres dunha violencia inusitada, impregnaron na poboación de toda Armenia a firme determinación de librar unha loita pola supervivencia, tamén presente no seu enfrontamento con Acerbaixán.

Nagorno Karabaj na época soviética

A constante e aparentemente planificada diminución da poboación armenia na rexión, foi acompañada dunha forte industrialización e o rápido progreso social do país. Estes elementos, non impediron de modo algún que o poder da Armenia soviética e o liderado armenio en Karabaj, reclamase de forma insistente a Moscova a transferencia da rexión a Ereván. Froito da natalidade, a redución da poboación armenia podo ser paliada en certa medida entre 1920 e 1987, pero tras a Segunda Guerra Mundial, acelerouse de forma significativa debido á perda de gran parte da mocidade, que combateu heroicamente contra as tropas nazis, en agrupacións como a 89.ª División Soviética Tamanyan. O que levou a que moitos mozos armenios gravasen a lume o seu nome entre os Heroes da Unión Soviética.

Nas décadas que seguiron ao conflito mundial, a porcentaxe total da poboación armenia na rexión veríase considerablemente reducida, en contraposición ao forte desequilibrio co crecemento da poboación azerí. Froito diso, unha parte significativa dos poboados armenios de Nagorno Karabaj desaparecerían paulatinamente durante aqueles anos. Á súa vez, a cultura, as publicacións ou os medios de comunicación armenios, foron solapados e substituídos pola cultura azerí e rusa, ata ben entrados os anos oitenta. Estas políticas foron denunciadas pola dirixencia de Ereván fronte a Moscova e as peticións para a unificación de Nagorno Karabaj e os distritos do norte con Armenia, foron unha constante ao longo dos anos que se materializaron á par dun rexurdir do nacionalismo no seo do pobo.

Perestroika e caída do poder soviético

O inicio do desmantelamento da URSS, mediante o gran engano que foi a Perestroika, supuxo o fin dunha relativa calma e paz na rexión, a través do xurdimento de multitudinarias manifestacións en Armenia e en Nagorno Karabaj, reclamando a definitiva unificación do territorio pertencente ao pobo armenio. En febreiro de 1988, as autoridades de Karabaj decidiron esixir, mediante a lei soviética, un cambio administrativo aceptado por Armenia en xuño, pero rexeitado por Acerbaixán, desencadeando con iso importantes pogromos en Bakú e outras cidades acerbaixanas, que terminarían custándolle a vida a numerosos cidadáns armenios e provocando unha espiral de violencia que remataría en violentas manifestacións antiazerebaianas no alto Karabaj e o exilio de centos de miles de armenios que deixaron Acerbaixán, do mesmo xeito que un gran número de azeríes decidiron abandonar Armenia no medio das crecentes disputas nacionalistas.

Á declaración de independencia de Acerbaixán tras o colapso soviético, reclamando o Alto Karabaj como parte do seu territorio, seguiulle a realización dun referendo en Nagorno Karabaj, mediante o cual a poboación deste territorio en disputa manifestou a súa decisión de non desexar seguir formando parte de Acerbaixán e activar a proclamación inmediata da súa propia independencia, ratificada ese mesmo decembro, a pesar da negativa a recoñecer esta decisión por gran parte da comunidade internacional.

Desde aquel momento, a situación tornaría aínda máis tensa, dexenerando nunha cruenta guerra que, entre 1991 e 1994, custou a vida a preto de 20.000 persoas e provocou máis dun millón de refuxiados. As graves violacións dos dereitos humanos e o gran número de vítimas en ambos lados do conflito continuaron sendo a tónica habitual na rexión ata a firma do armisticio de maio de 1994. Mediante este acordo, o Exército de Defensa de Artsaj lograba asegurarse o control efectivo de gran parte de Nagorno Karabaj, o afianzamento dunha estratéxica conexión terrestre con Armenia e a súa presenza en sete distritos de Acerbaixán.

Mediante este statu quo, propiciado en gran parte pola mediación rusa no establecemento dun cesamento do fogo, nace o poder político do Alto Karabaj ou a República de Artsaj, como un estado independente de facto, pero con claras ligaciones co goberno armenio, a pesar das continuas resistencias deste para evitar unha unificación definitiva que puidese desatar de novo as hostilidades con Bakú.

No campo diplomático, en 1992 fórmase o denominado «Grupo de Minsk» da OSCE (Organización para a Seguridade e Cooperación en Europa), mediante o que Estados Unidos, Rusia e Francia, buscan un acordo definitivo de paz que ata a data semella difícil de alcanzar polos continuados intentos por liquidar a disputa unicamente a través da forza militar. Á súa vez, diferentes resolucións do Consello de Seguridade das Nacións Unidas, adoptadas durante o ano 1993, solicitaron o inmediato cesamento das agresións armadas, o repregamento armenio de diversos territorios ocupados fóra dos límites de Nagorno Karabaj e a mediación de Ereván coa dirigencia armenia de Nagorno Karabaj, para lograr que prosperen os esforzos de pacificación levados a cabo polo Grupo Minsk. O despregamento das forzas de paz en intermediación entre Armenia e Acerbaixán, sen a participación directa do pobo armenio de Nagorno Karabaj, complementou a mesa de negociacións en 2004 en Praga e 2007 en Madrid, logrando un débil acordo que garantía un alto grao de autogoberno para Nagorno Karabaj, o control efectivo dun corredor que conectase con fluidez a rexión con Armenia e o establecemento de garantías internacionais de seguridade, situada esta responsabilidade especialmente sobre o goberno ruso. O futuro status de Nagorno Karabaj, pendulaba deste xeito entre o recoñecemento do dereito de autodeterminación efectivo para a súa poboación, a delimitación territorial e poboacional dun hipotético referendo que puidese resolver a situación e o resoar do peso das armas sobre a realidade de ambos pobos.

A guerra de abril

Tras repetidos incidentes con numerosas vítimas mortais nos anos previos, que cimentaban un clima de ameaza bélica constante. Ao longo da noite do 2 de abril de 2016, as forzas armadas de Acerbaixán iniciaban un novo enfrontamento contra o Exército de Defensa do Alto Karabaj e as Forzas Armadas de Armenia, rompendo deste xeito o cesamento do fogo establecido e iniciando a que sería coñecida como a Guerra de abril ou Guerra dos catro días. Nesta nova escalada bélica, que implicaría o uso de Tanques, artillería pesada e helicópteros de combate, falecerían polo menos 300 persoas en ambos bandos e varios centenares resultarían feridas por diversos ataques indiscriminados contra a poboación civil. A implicación de Israel, facilitando armamento moderno a Acerbaixán, a decidida implicación do presidente turco, Recep Tayyip Erdogan, e a ampliación dos enfrontamentos á propia fronteira entre Armenia e Acerbaixán, damosaban os perigos dun conflito con capacidade manifesta para lograr desestabilizar o equilibrio rexional, podendo facilmente chegar a implicar de forma directa nas hostilidades a países como a propia Armenia ou Turquía, cuxa presenza en alianzas como Organización do Tratado de Seguridade Colectiva ou a Organización do Tratado do Atlántico Norte, provocaría unha escalada militar de incalculables consecuencias.

Os acordos de protección mutua establecidos mediante a OTSC e a presenza militar rusa en chan armenio, sitúan a Moscova nun difícil equilibrio entre a aposta polos crecentes lazos comerciais que o unen con Acerbaixán e o respaldo aos seus tradicionais vínculos culturais, militares e políticos con Ereván. A través do seu papel como co-presidente do Grupo de Minsk, ata o momento Moscova estableceu un perfil certamente discreto, tentado non remover un conflito con serias implicacións rexionais, que atopa ao goberno de Vladimir Putin coa mira posta nas súas operacións en Ucraína e a procura dun papel a construción dun mundo multipolar, capaz de deixar a atrás unha realidade Imperial disposta a acurralar ao Oso tricolor nun novo avispero no Cáucaso.

O retorno da guerra ao Alto Karabaj

As escaramuzas, as baixas militares e as crecentes vítimas civís en ambos bandos, seguiron presentes durante os seguintes meses, ata que o 27 de setembro de 2020 o goberno de Acerbaixán decide bombardear a República de Artsaj e a Liña de Control que separa ás tropas azeríes e armenias no territorio en disputa, coa aparente intención de lograr controlar os distritos menos montañosos do Sur, posibilitando unha liña de avance para unha futura ofensiva contra as zonas montañosas, moito mellor fortificadas e de difícil acceso. Con ese movemento, Bakú rompía de novo o statu quo establecido ata o momento e provocaba como reacción inmediata a mobilización total das tropas armenias, dispostas a defender o territorio en disputa.

Moi fortalecido militar e economicamente, e contando co firme apoio xeopolítico de Turquía e Israel, nunha clara mostra da súa firme determinación á hora de ampliar a súa esfera de influencia na rexión, este novo estalido bélico en Nagorno Karabaj chegou ao seu fin tras a caída de Shusha en mans azeríes. Mediante un débil acordo de paz adoptado por Ereván, Bakú e a intermediación de Moscova, o goberno de Acerbaixán aparentemente mostraba o seu compromiso de deter o avance das súas tropas, mentres o primeiro ministro de Armenia, Nikol Pashinián, aceptaba o difícil compromiso de ceder no prazo dun mes parte dos territorios ocupados nas inmediacións de Nagorno-Karabaj.

Apenas transcorridos catro minutos tras a entrada en vigor do devandito acordo, Ereván e Bakú acusábanse mutuamente de violar este novo roteiro para o establecemento dun cesamento do fogo na rexión, mediante o bombardeo de diversos obxectivos civís. A falta dun firme apoio internacional por parte do seu tradicional socio ruso, enfrascado nesta ocasión na guerra de Ucraína, a debilidade dun goberno disposto a coquetear con occidente á conta das súas tradicionais alianzas, ademas da clara superioridade económica e militar de Acerbaixán, reforzado sobre o terreo con drons de fabricación israelí e novos equipos de Intelixencia militar, deixaba de novo a Armenia practicamente indefensa e a mercé dun acordo diplomático que unicamente parecía un alto na axenda expansionista deseñada polas forzas azeríes.

Sen apenas marxe para a paz e cun papel moi limitado dos preto de 2000 soldados rusos que deberían garantir o fin das hostilidades e a protección durante polo menos cinco anos do corredor terrestre que une Armenia e Nagorno-Karabaj, as forzas acerbaixanas proseguiron practicamente sen descanso o seu acoso contra a poboación armenia, mentres que en Ereván, multiplicábanse violentas protestas que acusaban a Nikol Pashinián de traizoar ao seu pobo. Mediante o bloqueo de estradas na capital, as masivas manifestacións, mesmo con participación directa de membros do parlamento armenio, aumentaban considerablmente a presión sobre o goberno de Pashinyan, esixindo a súa dimisión e deixando claro que o pobo armenio, non compartía as concesións territoriais e políticas asinadas nos despachos polo seu goberno.

A violación dos termos alcanzados entre Ereván, Bakú e Moscova, as vítimas mortais, as incursións terrestres azeríes e o rearmamento constante dunha guerra múltiples veces pechada en falso, vaticinaban un difícil provir para o establecemento dunha paz real e duradeira na rexión. Tras máis de 25 anos enfrascados nunha infrutuosa procura dunha resolución para este conflito, os diversos actores rexionais, tan só parecían buscar un respiro que aprazase un novo estalido de violencia o máximo posible. Mesmo neste punto, todas as esperanzas, por liviás que fosen, remataron de novo caendo en saco roto.

As crecentes ínfulas imperiais do mandatario turco, Recep Tayyip Erdogan, mediante a súa política expansionista cara ao Cáucaso Sur, teñen como claro obxectivo a apertura definitiva do corredor de Zangezur. Este corredor permitiría unha vía de comunicación directa entre Acerbaixán e Najicheván, atravesando ao redor de 30 quilómetros de territorio armenio e facilitando a conexión terrestre con Turquía. Esta situación, converte a Ankara nun claro factor de desestabilización rexional fundamental e nunha ameaza directa para Armenia.

A violencia e o seu peso nas fronteiras

Coa clara sensación de ser considerado como o indiscutible vencedor da Segunda guerra de Nagorno Karabaj, Bakú proseguiu incesantemente coa estratexia de provocación e desgaste destinada a provocar un novo conflito, ocupando novos territorios e bloqueando, a pesar de a presenza de tropas rusas no territorio, a única estrada que conectaba a República de Artsaj con Armenia, na área da intersección Shushi-Karin. Baixo a aparencia de protestas civís cun suposto carácter ambientalista, moi ao estilo da planificación das revolucións de cor, tan admiradas por Occidente, o goberno de Acerbaixán apoderase do territorio ao redor do corredor de Lachín, establecendo un bloqueo que logra cernar todos os roteiros de circunvalación alternativas e instalar progresivamente un posto de control militar que substitúe con total impunidade o suposto carácter civil de ditas manobras.

Con máis de 120.000 residentes atrapados na rexión, sen acceso a bens de carácter básico, medicamentos, luz, auga, nin tan sequera combustible que lles permitise desprazarse ou abandonar o cerco establecido por Bakú, a crise humanitaria prolongouse durante meses, baixo unha ameaza directa de intervención militar inmediata, se o goberno de Artsaj non decidia disolverse e entregar o territorio a Acerbaixán.

Finalmente, o 19 de setembro de 2023, baixo a escusa dunha operación antiterrorista contra as forzas de Artsaj, as tropas azeríes avanzan sobre a rexión, enfrentandose a unha poboación vítima da fame e o abandono internacional. O rápido avance de Bakú cara a Nagorno-Karabakh, as continuas violacións dos Dereitos Humanos, os crimes de guerra e a firme determinación por parte das tropas azeríes á hora de executar unha limpeza étnica que impida a posible cronificación do conflito, provoca que unhas 60.000 persoas, cerca a metade da poboación total estimada de Nagorno-Karabakh, decidisen cruzar a fronteira con Armenia.

Ante a pasividade ou directamente o colaboracionismo do goberno de Nikol Pashinián coa ofensiva de Acerbaixán, asegurando en todo momento a súa negativa para inmiscirse na defensa da súa poboación, o distanciamento de Moscova ante a inexplicable actitude de Ereván e a pasividade e cinismo occidental, primando o gas de Bakú, ao establecemento das mínimas garantías ao respecto dos Dereitos Humanos, terminaron deixando a Artsaj sen demasiadas opcións e provocando a aceptación das premisas establecidas por Acerbaixán,co anuncio de Samvel Shajramanián, presidente da autoproclamada república de Nagorno Karabaj, decretando a disolución do seu goberno e a disolución da república armenia en territorio de Acerbaixán.

A causa da guerra en Ucraína e a necesidade europea de romper a súa dependencia dos recursos fósiis rusos, Bruxelas asinou o pasado xullo un acordo co Goberno de Bakú para lograr duplicar a subministración de gas ata 2027. A través do oleoduto BTC, única vía para transportar cru sen pasar por Rusia a través do Corredor de Gas do Sur, que atravesa Bakú-Tiflis-Ceyhan, a UE parece esquecer definitivamente o mínimo respecto aos Dereitos Humanos e priorizar sen pesar, nin reflexión algunha, a súa necesidade de gas.

Non hai paz para os malvados

O fortalecemento económico e militar de Bakú, a pasividade da comunidade internacional, a adversa conxuntura xeopolítica tras o estalido en chan ucraíno do conflito entre Rusia e a OTAN, sumado á tibiez e os incomprensibles titubeos diplomáticos do goberno de Pashinyan, provocaron que o legado de todo un pobo, o sangue de miles de mártirs pola liberdade da súa terra e o destino de centos de miles de armenios, corran serio perigo, moito máis alá da constatada catástrofe sufrida en Naborno Karabaj.

As abertas intencións de Turquía e Acerbaixán por expandir a súa influencia rexional, unindo ambos países á conta dunha maior porción de territorio armenio, os intereses económicos da Unión Europea no establecemento dun corredor que garanta o seu acceso a unha enorme rede de gasodutos e oleodutos que se sitúa a escasos quilómetros de Nagorno Karabaj e o cruzamento de intereses polo poder rexional que enfrontan «solpadamente» sobre o taboleiro a Israel, Irán, Rusia e Turquía, converten un conflito rexional nunha ratoeira cun elevado potencial de achegar o seu particular gran de area á conflagración global que hai tempo ameaza a nosa existencia.

De feito, mentres poño fin a este escrito, Ereván e Bakú continúan invocando un novo enfrontamento bélico, elevando as súas partidas destinadas a armamento por riba do 5% do seu PIB. O que aumenta sen dúbida os suntuosos beneficios económicos da industria bélica de Washington, Tel Aviv, Ankara ou Moscova e, á súa vez, potencia a posible implicación directa destes dous últimos actores no conflito, tras os seus choques previos en Libia ou Siria. Tampouco debemos esquecer nesta sádica ecuación a Irán, país que comparte fronteira con gran parte dos actores directamente implicados e que xa mostrou a súa tallante negativa ao establecemento dun posible novo equilibrio rexional que pretenda desprazar as súas fronteiras.

O certo é que, a día de hoxe, os miles de desprazados, os soldados armenios vítimas das humillacións azeríes ou todos aqueles que desde Ereván contemplan de forma impotente os ataques indiscriminados contra o seu patrimonio histórico ou a súa milenaria cultura, supoñen a principal garantía de que este novo reequilibrio de forzas sobre o terreo, non é senón a invitación directa ao cíclico alumeamento da violencia, como motor e castigo dos procesos históricos que ao longo do tempo teceron inexorablemente o destino de Nagorno Karabaj.