A creación de Guerra de identidade xurdiu dun vómito que levaba moito tempo dando voltas no meu interior nunha sorte de trance
Por Angelo Nero
Naceu en Ourense, en 1979, de nai galega e pai croata, licenciada en filoloxía hispánica na Universidade de Alcalá de Henares, e en Interpretación Textual na Real Escola Superior de Arte Dramática de Madrid. Actriz de cine – “Malencolía”, «Personal movie”, “Inevitable”, “A praia dos afogados”, “La felicidad de los perros”-, actriz de teatro -”Je rien, te deum” de Fabrice Melquiot, “Raclette” de Ibuprofeno Teatro, “Presas” dirixida por Ernesto Caballero, actriz e presentadora de TV, esta polifacética muller tamén é poeta, e ten publicados varios poemarios –Guerra de identidad e Perversións e tenruras, publicados en Baile del Sol-.
Croacia / aparece y desaparece / como cuando era niña / soy una secuencia ralentizada / el barro salpica el vestido de mi primera comunión / me mancha la cara / me agujerea el corazón
Guerra de Identidade nace da proposta nun obradoiro do Teatro da Abadía, máis á vez que foi agromando a peza teatral, tamén foi xermolando un poemario. Os poemas deron paso a un monólogo, ou foi ao revés?
O traballo do obradoiro teatral na Abadía deu lugar á escrita. Eu califiqueino de teatro contemporáneo pero outra xente decidiu chamalo poesía. Os límites as veces son difusos. O azar e máis eu finalmente decidimos falar dunha hibridación entre estes dous xéneros pero conforme pasaba o tempo quedou coa coroa (demasiado grande para a miña cabeza) poética. Isto permitiume viaxar pola xeografía adiante en propostas e festivais literarios de prestixio. E a historia continuou medrando. A segunda edición empliada saiu con Baile del Sol, a editora tinerfeña e dez anos máis tarde, no 2019, unha terceira que incluía “El vuelo del pájaro enjaulado” con Delirio (Salamanca). Coincidindo con este novo alumbramento decidín facelo carne e levalo á escena nun parto sen “cesárea” e con festexo.
Últimamente el mundo se empeña en recordarme / de dónde vengo / y en devolverme imágenes del pasado / en cristales partidos
Semella que remexer no teu interior, na túa propia historia familiar, da para moito, e os que disfrutamos de verte sobre o escenario damos boa fe delo. Pero, cóntanos, Déborah, como foi o proceso de creación desta obra, sen dubida a máis persoal e difícil na que te atopaches na túa dilatada carreira creativa?
Si, foi a máis persoal sen dúbida pero non sei se a máis difícil. Todo proceso creativo para min supón un estímulo e por veces unha ferida. Hai algo perigoso e delicado ao mergullarse no persoal e varear a árbore xenealóxica porque o pasado durme tranquilo ata que o espertas e as palabras ditas xa nunca poden volver atrás. Hai que ser consciente da responsabilidade do que se di. A creación de Guerra de identidade xurdiu dun vómito que levaba moito tempo dando voltas no meu interior nunha sorte de trance. Días de non comer, de non durmir, de tecleo incesante e ollos en branco. Logo viron os meses de pulido. Cortar, pegar, mover, borrar, volver escribir ata que o din por feito. Iso non me pasa arreo. Cústame moito dar por rematada unha obra. E asi foi medrando en cada edición. A posta en escena foi un segundo proceso de cura.
Me he desnudado para mirarme las entrañas / me he arañado / me he rasgado y después me he partido / me he clavado un estilete / y me he envenenado / con unas gotas de miel dentro de la vagina
A guerra de Iugoslavia abriu moita fendas nos Balcáns, entre os pobos que convivían en aparente harmonía na época de Tito, pero tamén entre veciños, que, de súpeto, se converteron en inimigos pola súa pertenza a unha ou outra nacionalidade, tamén en moitas familias abríronse feridas difíciles de pechar. Cales son as túas lembranzas da guerra? A túa familia a viviu de preto, ou daquela xa estaba instalada en Galiza?
As miñas lembranzas dalí coa familia son da pre e da posguerra. A miña familia croata quedou alí todo o tempo; eu vivía en Vigo coa miña nai e acórdame con 12 anos recibir fotos do meu pai sacando kalashnikovs dunha caixa, vestido de camuflaxe. Acórdanme as conexións de Pérez-Reverte no telexornal coas súas gafas de pasta e os vaqueiros anchos, e eu atender ás imaxes do terror por se vía ao meu pai. Acórdanme as viaxes en coche despois da guerra, co meu pai contándome batallas con perdas humanas e victorias e as vilas destrozadas, os tanques, as caras da tristeza e a ausencia das amigas da infancia. O meu pai estivo activo na Guerra dos Balcáns e acabou preso por crimes de guerra.
me preguntas quién soy / y te respondo que era yo / pero me desdibujé / dejé a un lado la prisa y el dolor / metí en una maleta lo que cupo / y abandoné mi sombra sobre la cama
En Guerra de Identidade hai unha procura dese pai que estivo ausente na túa infancia, e a quen descubriches como un heroe ou un criminal de guerra, segundo o punto de vista, e que antes fora un destacado xogador de balonmán en Galiza. Unha figura que espertou en ti sentimentos encontrados, que non dubidas en mostrar ó público. “Dóeme que me doa o meu pai”, afirmas. É esta obra un xeito de catarse, de exhortar os teus pantasmas, de conversar con eles para que deixen de doer?
Como comentaba antes é un proceso de sanación. O teatro como ritual, como documento, como denuncia, como…
si mis ojos dejan de llorar / puede que vea con claridad / croacia aparece y desaparece
A posta en escena é moi sobria, apenas unha ducia de elementos que saen dunha caixa de Pandora, mentres van saíndo tamén as túas lembranzas, que papel xogou Avelino González, dende a dirección escénica, para artellar a interacción con eses ecos cos das persoas da túa familia, e dos obxectos cos que os identificas, como a máquina de escribir do teu avó?
Avelino foi crucial na primeira parte do proceso, cos seus consellos e experiencia. Artellamos entre os dous a dramaturxia e con 10 obxectos procuramos a sinxeleza simbólica da narración. Logo a peza seguiu medrando. Xa che dixen que me custaba rematar os procesos. E incluín cambios considerables engadíndolle gravacións documentais, algunha parte coreografada e unha atmósfera sonora diferente á orixinal, creada por Jesús Andrés Tejada. Así que agora comparto con Avelino, grazas á súa suxestión, a dirección. Como toda obra persoal quero permitirme considerala un work in progress.
canto tempo se precisa para esquecer? / Pois depende do que teñas que esquecer
Neste país tardouse moito en falar das feridas da guerra. O silencio impúxose de tal xeito que, aínda hoxe, oitenta anos despois, non é doado sinalar os lugares onde están soterradas as vítimas, nin moito menos sinalar os seus verdugos. Nos Balcáns tamén houbo un pacto de silencio, ou, polo contrario, as sociedades de Croacia, de Serbia ou de Bosnia fixeron os seus procesos na procura de Verdade e de Xustiza?
As feridas seguen abertas. Non hai tanto que pasou. 30 anos. Canto tempo é necesario para esquecer algo tan terrible? É que se pode esquecer nalgún momento? Na miña útima viaxe a Croacia falaba cun colega escritor, Roman Simić. Na peza puxen as súas palabras noutro poeta Sylvestar Vrljić, pero en realidade fora el quen me falou da guerra coa metáfora do “tsunami”. A de vivir tras un tsunami sabendo que pisas un chan que xa non é o mesmo, que podes tentar recolocar a túas cousas, xogar con normalidade ca normalidade pero nada é normal, nada é igual, “o tsunami moveuno”. Perderon anos, amigos, territorio e familia. A súa muller, a poeta Ivana Bodrožić, estivo nun campo de refuxiados e a súa familia aínda non atopou os corpos do seu pai e do seu irmán que os desapareceron. Falan dunha fosa común. Queda moito por sacar á luz.
Cada paso que doy / puede activar la guerra / cada persona que conozco / puede herirme / cada día / temo la batalla / como temo los espejos / cada día
A obra, se non me equivoco, púxose en marcha a finais de 2019, mais por mor da pandemia tiveches que interromper a xira programada, e retomala en canto volveron a abrir os teatros. Cal foi o recorrido de Guerra de Identidade, e cal foi a acollida do público?
Pois a verdade é que non tivo moitas funcións despois da súa estrea con cheo no Auditorio do Concello de Vigo, pero si en espazos de exhibición interesantes como a Sala Ártika, a Mostra Internacional de Teatro Cómico e Festivo de Cangas, a Galicia Escena Pro de Santiago, o festival Fóra do Mapa de Ferrol ou o Singular de Narón, no que ademáis o participou nunha rolda de pitching con programadores e programadoras de festivais de Latino América, España e Portugal. Por parte da crítica tivo unha gran acollida e a palabra que máis adoita empregar o público é “brutal” porque é unha viaxe traxicómica, un tiovivo, un espido esmocional e a xente confesa que conecta.
y brindamos con su cerveza / por todos los corazones / rotos del mundo
“Todas as persoas teñen algo que contar, todos temos unha boa historia”, dixeches unha vez, máis penso que a túa é unha historia singular, insólita, sobretodo pola mestura desas raíces croatas e galegas, coa guerra polo medio e a figura do teu pai. Máis, isto fíxome pensar en pequenas historias como aquel personaxe de “La felicidad de los perros”, que arrastra unha ferida que non é visible, pero que tamén doe. O final depende de como se conte a historia, non é certo?
Xa inventaron todo en Grecia. Eu sigo xogando e buscando a voz propia.
Los domingos aún pretendíamos que no pasaba nada / como si haciendo magia / con los alimentos que teníamos / pudiéramos seguir siendo un poco felices / los domingos fingíamos que éramos los de antes
As guerras de Iugoslavia foron obxecto de moitas películas, agora lembro “En tierra de nadie” de Danis Tanović, “Grbavica” de Jasmila Zbanić ou “Underground”, de Emir Kusturica. A serie “Los últimos tres días” penso que é moi interesante. Tamén dunha boa cantidade de libros, aínda que as miñas preferidas son as novelas gráficas de Joe Sacco. Que referencias nos poderías recomendar para tratar de aproximarnos a un conflito tan complicado como o que devastou, case durante unha década, os Balcáns?
Marabilloso Joe Sacco. Hai unha novela gráfica que me gustou particularmente das Grendel Tales. Guerra de Clanes escrita por Darko Macan e debuxada por Edvin Biuković Vai unha lista dos meus referentes. Isabel Núñez escribiu Si un árbol cae. Conversaciones entorno a la guerra de los Balcanes (Alba), Madeleine Gagnon Las mujeres dan la vida, los hombres la quitan (Ares y Mares), Dubravka Ugrešić No hay nadie en casa (Anagrama) e un experto na cultura da zona é Miguel Roán con Balcanismos e Maratón balcánico. Xa en ficción hai unha novela de Sara Nović Chica en guerra que me pareceu que a escribira eu e o último que lin sobre o tema foi Yugoslavia, mi tierra do esloveno Goran Vojnović (Libros del Asteroide). A poesía de Marko Tomaš ou de Nikola Madzirov. A miniserie documental de 6 episodios da BBC titulada “The death of Yugoslavia” paréceme esclarecedora e agora véñenme á mente a longametraxe de animación Chris the Swiss de Anja Kofmel, Sympahty for the devil de Guillome de Fontenay, Baixo o sol de Dalibor Matanić ou A Serbian film, a terrible película gore, non apta para xente sensible, de Srđan Spasojević.
Por último, gustaría que nos contaras en que proxectos estás metida agora, e se o público aínda está a tempo de ver Guerra de Identidade.
Agora mesmo acabo de empezar un proxecto con Néstor Calderer un músico valencián ao que coñecín nos Encontros de Creación Magalia promovidos pola Rede de Teatros Alternativos. Titúlase DOSDIASLAB e aspira a ser unha comunidade participativa, unha especie de cadáver exquisito colectivo. Na web dosdiaslab.com poden escoitar a música que creou Calderer e os textos que escribin eu tras escoitala e poden atopar o formulario para o envío das pezas que podan xurdir a partir do que se publica. Os únicos requisitos que pedimos para participar é evitar a autocensura e empregar dous días máximo na elaboración da peza.
Por outra banda estou dirixindo á actriz Uxía Morán en Ingobernable, que estrearemos este ano no FITO e preparando a miña próxima peza persoal 3240, dirixida por Cristina Moreira, para febreiro de 2023, no Auditorio do Concello de Vigo. Como dicía Bette Davis en All about Eve: “Fasten your seatbelts; It’s going to be a bumpy night”.
Se el primero en comentar