Non houbo ruptura, senón continuísmo (os mesmos cans con distintos colares, dicía a miña nai), teñen ferramentas para intentar que calemos e poderían usalas en calquera momento. A desmemoria e a manipulación da historia deu paso a descarada reivindicación da barbarie
Por Angelo Nero
Con “1.306/36” Fernando Salgado mergullouse na terra na procura das súas raíces, desa historia agochada que precisaba agromar nas paxinas dun libro, na voz silenciada do seu avó, Pancho Varela, xornalista, escritor e político (socialista, de Izquierda Republicana) fusilado polo franquismo por defender a lexitimidade democrática. Como foi o proceso de reconstrución desa ferida aberta na túa familia, imaxino que foi unha operación dolorosa pero tamén necesaria, e que escribilo marcou un antes e un despois na túa vida?
Sinto ter demorado tanto tempo esta tarefa, porque desde o ano 2000 participo en actividades relacionadas coa Memoria Histórica, tanto na comarca do Salnés (vivo en Vilagarcía de Arousa), como en Cerdedo (concello onde nacín), e outros lugares de Galicia. Olga Varela Cadavid, miña nai, era o reflexo de Pancho Varela. Falou moitas veces do tema, eu fun deixando para máis adiante o momento de falar a fondo e tomar apuntamentos, e o seu tempo rematou antes de que me puxese a ese labor.
Aínda así foron moitas as cousa que quedaron gravadas na memoria, non só miña, senón tamén dos meus irmáns (Cristina e Pako) e da miña muller, Loli. Eles axudaron, como tamén o fixeron algúns veciños de Cerdedo (moi poucos) porque é un pobo no que nada se fai sen preguntarlle antes ao alcalde, en plena democracia dedicóuselle unha rúa a un falanxista, e segue de xeonllos diante da cacicaxe (recentemente o Concello foi absorbido polo de Cotobade, non foi unha fusión como di a Xunta, e ninguén dixo nada).
No proceso de redacción resultou fundamental contar coa causa xudicial porque confirmoume acusacións que tiña escoitado moitas veces. O antes e o despois que marcou vén dado porque mergullarse nesta historia fixo que me decatara da descomunal traxedia que supuxo para miña nai verse obrigada a convivir con veciños implicados no seu asasinato e da solidariedade e valentía duns poucos que tamén sufriron a barbarie fascista e que sempre defenderon a figura de meu avó.
Neste caso quedará una dúbida por despexar: se o asasinato foi promovido pola súa propia familia (o pai fora alcalde, tamén un cuñado; eran da xente máis poderosa do concello e do clan de Riestra e había unha herdanza en xogo). A miña nai sempre mantivo que foi así, ao igual que varios veciños e algún historiador que abordou esta cuestión a fondo, como Calros Solla no libro Así aprenderán a non ter ideas.
Seica os primeiros pasos do teu libro, unha vez publicado, foron en Monleras, en Salamanca, onde o teu avó viviu os seus derradeiros días de liberdade. Cóntanos como foi esa primeira presentación de “1.306/36”, como o acolleu o público de Monleras, un lugar tan sinalado para a túa historia familiar.
En Monleras foi a primeira presentación, pero a este lugar xa fora antes. En canto vin o nome deste pequeno pobo da provincia de Salamanca no sumario, o primeiro que fixen foi buscar un contacto cos servizos que se ocupan da xente maior, na confianza de que me poderían axudar na miña pescuda porque ademais de sentirse liberados para falar, tamén poderían ter recordos daqueles tempos. A persoa que se encarga de organizar actividades para este colectivo formuloulle a miña proposta, e cando cheguei por primeira vez estaban esperándome oito homes de idades comprendidas entre oitenta e noventa anos a maioría. Despois de dúas horas nas que me fixeron un retrato de como era a vida e o pobo en 1936, un deles preguntoulle a outro: “¿Pero tu no sabes quién delató al gallego?”, e respondeu “el boticario”. Para min non era una novidade porque este dato tamén figura no sumario 1.306/36, pero escoitalo por unha xente que daquela eran uns rapaces fixo o efecto dun lóstrego.
Na presentación deixei ben clara unha opinión que manterei sempre: o boticario foi outra vítima. E agora o explico; facían parella xogando ás cartas, e un día que non houbo partida, Pancho Varela díxolle que chegara alí porque un sobriño seu estaba á fronte das obras de construción dunha estrada, coa idea de fuxir a Portugal. Agora bastaría con poñerse no lugar do boticario, nun pobo ao que se desprazaban os falanxistas de Ledesma a darlle malleiras á xente; que farías, víronte con el, ou te adiantas e lles dis o que sabes, ou corres o risco de que te acusen de cómplice.
A acollida do acto foi formidable, nun pobo con menos de 300 habitantes, máis de medio cento acudiu á cita para escoitar a un descoñecido. Sen dúbida que esta experiencia foi unha das máis gratificante de cantas vivín arredor desde libro. Por certo, despois presentei outro libro, El humo del diablo. Do nivel de Monleras falan uns datos: o cine clube conta con una vintena de socios e na súa praza proxectan ópera en streaming, ademais de ser o escenario de numerosas representacións teatrais e actuacións folclóricas ao longo do verán.
Como o teu avó, ti segues defendendo os ideais republicanos, semella que a semente era forte, e combatendo ese fascismo que, desgraciadamente hoxe coma onte, sigue ocupando as nosas rúas, pero tamén bancadas no parlamento, tribunais de xustiza e unha parte importante do exército. Quedou todo “atado e ben atado”, como dixo o ditador, e no estado segue habendo resistencia a recoñecer ás vítimas e, máis aínda, a sinalar aos verdugos, e libros como o teu seguen sendo incómodos?
Primeiro foi nomear as vítimas e agora é a hora de nomear aos verdugos. O historiador pontevedrés Pepe Álvarez abriu o camiño con firmeza e rigorosidade. Nos arquivos figuran milleiros deles e tamén nas rúas, prazas e outros espazos de non poucas cidades, vilas e aldeas, e tamén cruces e placas dedicadas aos falanxistas nas fachadas das igrexas (unha ilegalidade promovida e consentida polas institucións públicas que debería facer cumprir a lei).
Durante moitos anos impartiron xustiza xuíces que xuraran os principios do Movemento e non a Constitución (unha anomalía que debería bastar para que fosen anuladas), no cumio seguen os seus descendentes (biolóxicos e ideolóxicos) como acontece en non poucos altos cargos do Estado.
Por outra banda, o traballo escravo durante o franquismo foi a orixe das fortunas que hoxe cotizan no Ibex-35. Todo está conectado e boto en falta nos partidos políticos que din defender a Memoria Histórica que esixan compensacións económicas. Cómpre recordar que a chanceler alemá, Angela Merkel, presidiu hai tres anos un acto no que Alemaña fixo unha achega económica para compensar esta débeda cos xudeus (una de varias porque xa entregara máis).
Penso que foi Carlos Babío hai pouco quen sinalou que os colectivos memorialistas tiñan que ter desaparecido hai tempo, que é unha anomalía que nun estado democrático, máis de 45 anos despois da morte do ditador, sigamos reclamando Verdade, Xustiza e Reparación, sen que o estado nos faga caso. Pensas que o mito da Transición, a defensa a ultranza dunha constitución feita con moitas limitacións, mesmo a lexitimización da monarquía por partidos como o PSOE e o PCE, que levaban no seu ADN a República, son dalgún xeito elementos indutores da situación que agora arrastramos?
Con Carlos Babío tiven a fortuna de me atopar nunhas xornadas sobre a Memoria Histórica celebradas no (Parlamento Europeo Buxelas) o 20 de novembro de 2019. Mentres comiamos escoiteille describir como aqueles que teñen o medios poden asfixiar economicamente aos que esixen xustiza, e incluso arruinalos aínda que as sentencias lle sexan favorables. Toda a miña admiración polo traballo que está facendo.
Penso que en España o franquismo pilotou a transición, cando debería terse producido unha ruptura (a proclamación da República ou, cando menos, un referendo) e tamén a esixencia de responsabilidades a todos os que tiñan e teñen as mans manchadas de sangue (empresarios, militares, políticos e representantes de igrexa).
Non houbo ruptura, senón continuísmo (os mesmos cans con distintos colares, dicía a miña nai), teñen ferramentas para intentar que calemos e poderían usalas en calquera momento. A desmemoria e a manipulación da historia deu paso a descarada reivindicación da barbarie.
Volvendo a Bruxelas, naquelas xornadas falaron familias ás que lle roubaron os fillos (seguen esperando xustiza) e as vítimas do condecorado Billy El Niño (a semana pasada foron ex militantes do PCE (ml) e do FRAP os que describiron en Vilagarcía as torturas sufridas), que campaba daquela polas rúas deste país, converténdose nun escarnio e na proba de que, como diría Pablo Guerrero: “Tiene que llover a cántaros”, ou Ismael Serrano: “Las hostias las llevan los de siempre”.
O teu avó, Pancho Varela, foi periodista e activista coma ti, comprometido coa súa terra e co seu tempo, influíu a súa historia na túa propia traxectoria profesional, no teu compromiso social, ou fuches descubrindo conforme desenvolvías esas facetas mentres desenterrabas outras historias agochadas?
Nada sabía de Pancho Varela cando un día fixemos unha pintada en Cerdedo contra a construción dun encoro promovido por Fenosa, ou cando me declarei obxector de conciencia coa Constitución aprobada había pouco, o perigo de acabar nunha cadea ou sen a posibilidade de opositar a un posto de traballo nunha institución pública, e sen ningunha norma que regulase este dereito. Tampouco cando participei (con menos de vinte anos) nas mobilizacións do sector das artes gráficas en Barcelona ou nas manifestacións pola llibertat d’espressió despois de que encarceraran a Albert Boadella por representar co seu grupo, Els Joglars, ‘La torna’, unha obra de teatro sobre a pena de morte. As inquedanzas veñen de atrás: era un neno interno nun colexio relixioso de Vigo cando as folgas do 72. Pouco ou nada entendía daquela, pero xa me chamaran a atención.
Seica es un apaixonado das viaxes, e a través da túa bitácora, e tamén agora en Nueva Revolución, puidemos ler as túas pegadas polo mundo, eu quixérache preguntar por un lugar que penso que aos dous nos deixou unha profunda impresión, unha terra coa que, dalgún xeito, seguimos vencellados. Como valoras esta sucesión de feitos que sacudiron neste último ano á nación armenia: a agresión azerí de Artsakh, a capitulación armenia, as últimas eleccións, a nova invasión de Syunik…?
Armenia non ten petróleo, non ten gas, non ten metais preciosos. Non lle interesa a ninguén. Moitas das súas estradas están sen asfaltar, e cando neva é imposible transitar por elas. Ao seu carón, Acerbaixán é uno dos escasos países do mundo que conta cun circuíto no que se disputan carreiras de Fórmula 1. O contraste é evidente. Mentres o seu aliado natural (Rusia) parece desentenderse, Turquía apoia con todo o seu poderíao militar a Acerbaixán.
Iso que chaman a comunidade internacional nada quere saber tampouco. A Unión Europea financia con riadas de millóns de euros a Turquía para que manteña en campos de refuxiados aos emigrantes que foxen da guerra e nada quere saber de recoñecer o xenocidio contra os armenios do que é responsable. E a suma do silencio cómplice e a indiferenza, engadidos a unha corrupción, que resulta endémica nos gobernos, dan como resultado o sufrimento dun pobo esquecido, que se prolonga dende hai varios séculos e segue sen albiscar unha luz de esperanza no futuro.
Entrevista publicada en NR el 13 de julio de 2021
Se el primero en comentar