Ernesto Is: “Son incapaz de concibir o teatro sen a súa vertente política”

«Non quero ser o portavoz de ningunha causa nin me gusta vender nos meus textos un enfoque partidista, pero a realidade deste século, onde desde o poder se branquea sen ningún pudor as políticas fascistas de Vox ou o xenocidio que Israel está a cometer contra o pobo palestino, lévame a tomar partido e poñer sobre a folla temáticas incómodas ou cunha clara carga ideolóxica»

Por Angelo Nero

Ernesto Is é titulado superior en dramaturxia pola Escola Superior de Arte Dramático (ESAD) de Galicia, estudos que completou formándose como realizador e produtor audiovisual. Autor dunha ampla obra dramática en castelán, galego e asturiano, a súa traxectoria profesional foi premiada varias veces, como co Premio Abrente da Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia, en 2016, con Fendas, e en 2021, con Profetas; co Premio Rafael Dieste de Textos Teatrais da Deputación da Coruña, en 2017, con Despois das ondas (ButacaZero, 2019); e tamén foi seleccionado, xunto a Marta Pérez, como finalista a mellor autoría teatral nos Premios Max das Artes Escénicas, en 2023, con O péndulo (Inversa Teatro, 2022).

Ten unha ducia de obras estreadas dende o seu debut, en 2015, con O ceo baixo Berlín, e entre as últimas pezas están Hotel Europa (Señora Supina, 2022), Relato para un incendio (AAntena, 2022) e Cancións amarelas, flores tristes (Manekineko, 2024).

Na actualidade, compaxina o seu traballo como dramaturgo coa docencia de escrita dramática e guión e a colaboración en medios como a revista de ocio cultural A Movida.

Agora vén de gañar o premio Asturias Joven de Textos Teatrales, incluído no Programa Culturaquí do Instituto Asturiano de la Juventud, coa súa peza Memoria de la nisal. A propósito deste último traballo falamos con Ernesto Is.

Cando fixeches público a concesión deste premio citabas ó poeta ruso Joseph Brodsky, que dicía “se hai algún substituto para o amor, é a memoria”, ¿non te parece que a memoria tamén é un exercicio de amor, e que o contrario do amor non é o odio, senón o esquecemento?

El libro de los abrazos, de Eduardo Galeano, comeza con esta cita: «RECORDAR: Del latín re-cordis, volver a pasar por el corazón». Penso que aquilo que é lembrado convértese en eterno e nunca poderá desaparecer. A memoria, a lembranza e o recordo son conceptos que teño moi presentes na miña obra desde que me iniciei como dramaturgo e, creo, que incluso desde moito antes, cando comecei a facer teatro no colexio e, despois, continuei no instituto. Memorizar o texto, tratar de reproducir os movementos feitos con anterioridade, lembrar as indicacións da dirección, repasar as entradas e saídas e todos os cambios de vestiario, acordarse de onde hai que deixar este ou aquel elemento de utilería… O teatro obríganos a recordar continuamente. Imaxino que, por iso, convertín esta arte na miña profesión; porque, como Antígona ou Hamlet, non quero esquecer.

Esta Memoria de la nisal ten moito das túas raíces, da túa terra, Asturies, de feito, aínda que está escrita en castelán, ten algunhas expresións en asturianu, comezando polo título, ¿que é a nisal, e canto hai desas raíces túas nesta obra?

A nisal, en asturianu, é a ameixeira galega. Esta árbore ten, para min, un significado persoal moi importante, xa que se atopaba na entrada da casa dos meus avós, nun barrio rural de Xixón. Cando era época, sempre collía un nisu ao ir visitalos e outro ao marchar. Ás veces era algún máis e remataba con dor de barriga… A día de hoxe, non podo comer unha ameixa sen lembrar a Veva e Ramiro, sen recordar todo o que traballaron e a canto renunciaron por sacar adiante á súa familia durante o franquismo. O sabor doce do froito recórdame de onde veño e os valores que eles me transmitiron. É a miña madalena de Proust.

O tema da memoria está presente noutras obras dramáticas túas, como en O péndulo, ¿pensas que o teatro é unha ferramenta útil para ollar cara ese pasado do que non nos falaron nas escolas?

Juan Mayorga, un dos autores dramáticos ao que máis admiro, di que o teatro foi, probablemente, o primeiro modo de facer historia. As características propias desta arte convértena nunha potente máquina do tempo, vencellando homes e mulleres de épocas distintas a través das historias que encarnamos sobre o escenario. Calquera medio de expresión, calquera arte, axúdanos a contar o pasado, a alumar algo de luz naqueles ocos escuros da Historia, a dar voz a aquelas persoas que foron silenciadas ou, directamente, borradas das súas páxinas. É polo que pelexaba a personaxe de Sófocles, Antígona, hai séculos na traxedia do mesmo nome; na súa vontade por darlle un enterro digno ao seu irmán Polinices, contradí ao seu propio tío, Creonte, e ao reinado tiránico que este exercía sobre Tebas. Levamos loitando contra o mesmo poder desde hai milenios; cada vez que se abre unha fosa común, cada vez que un corpo é identificado, cada vez que unha persoa consegue enterrar dignamente ao seu familiar desaparecido durante décadas, cobra máis significado a desobediencia daquela heroína grega.

A historia desta obra está situada nun pobo asturiano, a finais dos anos sesenta, ¿o tempo e o espazo é determinante para poñerse na pel das personaxes da obra?

A acotación espacial ao inicio da obra di: «El norte de España, a finales de los años sesenta». É unha homenaxe a El espíritu de la colmena (1973), de Víctor Erice, unha das obras que máis me inspirou como creador e, tamén, como persoa. Ao igual que no filme, non quixen situar nun lugar concreto a acción da peza porque buscaba darlle certo pouso a conto, a relato mítico, a historia doutra época que se atopa na encrucillada entre a realidade e o soño. Evidentemente, pola miña biografía, algúns datos históricos que aparecen espallados ao longo da historia e certas expresións e formas de falar, todo indica que Memoria de la nisal se desenvolve nalgún pobo de Asturies. O espazo é definitorio nos caracteres das tres (máis unha) mulleres que protagonizan o texto. Todo acontece nunha vella casa familiar, onde hai unha gran nisal seca. O lugar está cheo de recordos, de silencios e de esquecementos, ata que un regreso rompe con todo e volve poñer en funcionamento o mecanismo do reloxo vital desa familia.

As veces o pasado regresa das mans de alguén, que nos obriga a rachar cos silencios, neste caso ese alguén é unha das “nenas de Rusia”, ¿como xurdiu esta historia? ¿ten algunha base real?

Memoria de la nisal nace na primavera de 2023, despois de asistir, no Théâtre Les Célestins de Lyon, a unha representación d’O xardín das cerdeiras por parte do colectivo belga STAN. A dramaturxia de Chéjov, e mais a marabillosa posta en escena da compañía, axudoume a artellar unha idea que xa andaba pola miña cabeza con anterioridade: que pasa se unha nena da guerra, despois de moitos anos fóra, criada noutra lingua e cultura diferentes á nosa, noutra realidade política e social, regresa, agora muller, á antiga casa familiar? Como inflúe na relación coas súas irmás que ficaron aquí, soportando os anos máis escuros do franquismo? Que pasa cando reclama ese espazo como seu fronte a elas? Eu tiña claro que quería construír a miña dramaturxia sobre unha base real: a das nenas e dos nenos que, coa inminente caída da Fronte do Norte na Guerra Civil a mans do exército rebelde, tiveron que fuxir de España en 1937; primeiro, desde Bilbao, en xuño, e, máis tarde, desde Xixón no mes de setembro. Para isto foron fundamentais, no proceso de documentación, algúns libros, documentais, podcasts e reportaxes xornalísticas das que recollín anécdotas, historias e vivencias daqueles nenos e nenas, xa anciáns, que foron enviados polas súas familias cara un futuro mellor, lonxe da barbarie fascista e da guerra, coas que, por desgraza, se volverían atopar en moitos puntos de Europa ao estalar a Segunda Guerra Mundial. Na miña peza non hai unha base real única como tal, senón unha compilación de pequenas historias que, parafraseando a Almudena Grandes, non afloran nas páxinas da Historia «con una mayúscula severa, rigurosa, perfectamente equilibrada entre los ángulos rectos de todas sus esquinas».

“Escribo porque quero preservar unha memoria esquecida, aldraxada ou perdida. Escribo porque preciso dar voz a aquelas e aqueles que non a teñen.” Escribiches unha vez, ¿segues pensando que é preciso dar voz a aqueles que foron silenciados, darlle visibilidade a aquelas que foron declaradas invisibles?

Non podo falar polos demais, pero si por min mesmo: son incapaz de concibir o teatro sen a súa vertente política. E cando digo “política” non penso só na ideoloxía dun texto ou dunha montaxe —aínda que todos teñen, en maior ou menor medida, máis ou menos evidente—, senón tamén no senso comunitario da palabra, na antiga polis que se xuntaba arredor do espectáculo para asombrarse ou estremecerse en comunidade. En definitiva, para contarse. Iso é o marabilloso do teatro: a posibilidade de xuntarse e atoparse nas historias doutros para tratar de entender as nosas propias historias. Non quero ser o portavoz de ningunha causa nin me gusta vender nos meus textos un enfoque partidista, pero a realidade deste século, onde desde o poder se branquea sen ningún pudor as políticas fascistas de Vox ou o xenocidio que Israel está a cometer contra o pobo palestino, lévame a tomar partido e poñer sobre a folla temáticas incómodas ou cunha clara carga ideolóxica. Non é nada novo, é o que levan facendo millóns de dramaturgas e dramaturgos desde a Antiga Grecia. Creo que, desde hai uns anos, atopámonos nunha era de transición, de cambio cara outro novo mundo —non sei se mellor ou aínda peor—, e, como dicía Gramsci, neste claroscuro é onde xorden os monstros. As creadoras temos que ter o ollo fino e o dedo certeiro para recoñecer e sinalar no mapa onde se agochan os dragóns da nosa época. Só, deste xeito, seremos capaces de derrotalos.

Obrigado é preguntar tamén, no caso dun texto dramático, é, ¿cando teremos ocasión de ver a Memoria de la nisal nun escenario?

Agardo que máis cedo que tarde. Unha peza dramática fica mutilada se non remata presentándose sobre un escenario, o lugar onde se produce ese encontro máxico co outro. Imaxino que por iso fago teatro, para atoparme cos meus iguais.