Todos os camiños de Ion Arretxe

“Eran os anos do chiripitifláutico Plan Zen, Zona Especial Norte, segundo o cal todos os mozos éramos sospeitosos de terrorismo polo feito de vestir pantalóns vaqueiros e calzar zapatillas de deporte.»

Por Angelo Nero

Atopeime moitas veces con Ion Arretxe, non sei moi ben se polos camiños do azar, ou porque os nosos camiños ían cara lugares comúns, e por forza tiñan que atoparse, e gustaríame realmente que houberamos tomado unhas cervexas xuntos, ou partillar unha desas longas sobremesas, con un bo patxaran acompañando o café, como a que disfrutei o verán pasado co editor navarro Joxemari Esparza, creador da editorial Txalaparta –a relación máis longa que tiven na miña vida, como abonado dos seus libros.-

A Ion Arretxe o atopei por primeira vez nas páxinas da revista satírica El Jueves –digna herdeira doutra publicación, El Papus, que fai 45 anos, un 19 de setembro, sufriu un atentado da ultradereita.- Alí guionizada os inesquecibles “Gruñidos en el desierto”, unha banda deseñada de humor intelixente e algo surrealista, ilustrada polo xenial Enrique Ventura. Esas píldoras de realidade onírica de Arretxe e Ventura –xunto coas sátiras políticas de Ivá, Kim e Antonio Altarribia- axudáronme a levar a treboada hormonal da adolescencia, nos oitenta, a absurda experiencia do servizo militar obrigatorio, e os primeiros anos de vida laboral.

No paso á vida adulta, a pesares de que as veces penso que aínda estou nelo, as miñas lecturas colleron certa gravidade (algo que foi permanente), máis non por elo deixei de gruñir no deserto, e Txalaparta tivo que ver bastante nesto, con un puñado de libros que lin máis dunha vez, e que non me canso de recomendar.

A través dun bo amigo, Iosu Urrutia, a quen tamén o azar, ou os lugares comúns, puxo na miña vida, máis ou menos cando devoraba as páxinas de El Jueves, volvín atoparme con Ion Arretxe, nuns días de retiro montañeiro a dous pasos da muga que divide en dos Euskalherria, en Deba. ¿Aínda non liches “La sombra del nogal”? dixo mentres me puña na man a terrible historia do paso de Arretxe polo cuartel de Intxaurrondo.

O cuartel da garda civil, alcumado Fort Apache, ás aforas de Donosti, foi o centro da loita antiterrorista nos oitenta e nos noventa, e o seu máximo responsable,  foi o xeneral Enrique Rodríguez Galindo. O feudo de Galindo era o destino máis temido para a “xuventude alegre e combativa” vasca que non acababa de  encaixar no deseño da Transición. “Segundo declaracións dos detidos, as torturas foron unha práctica habitual”, dicía a sentencia pola que o xeneral Galindo rematou sendo condenado a 75 anos de prisión pola morta de dous de eles, Lasa e Zabala.

Nunha entrevista realizada polos compañeiros de Loquesomos, Arretxe describía a atmosfera na que creceu: “Eran os anos do chiripitifláutico Plan Zen, Zona Especial Norte, segundo o cal todos os mozos éramos sospeitosos de terrorismo polo feito de vestir pantalóns vaqueiros e calzar zapatillas de deporte. E no meu caso concreto, aparte de moverme no entorno da esquerda abertzale, ir a manifestacións e quedarme despois a defender as barricadas. Eu tiña amigos, moitos amigos e coñecidos de moi distintos pelaxes. E andaba con eles en ambientes moi diversos: os punkis do barrio; a xente das Gestoras Pro Amnistía; os do grupo de teatro Orain; o cura Manolo e os seus delirantes campamentos onde convivían rapaces do Tutelar de Menores con rapaces do noso barrio e paralíticos cerebrais; a miña cuadrilla de Lezo, os meus amigos de Belas Artes; os amigos e amigas do pobo…”

En “Intxaurrondo: La sombra del nogal”, Ion Arretxe narrou o seu descenso ós infernos, cando o 26 de novembro de 1985 foi detido nun operativo antiterrorista, e torturado salvaxemente polo gardas civís ó mando de Galindo. Nese mesmo operativo foi detido Mikel Zabalza, a súa moza e dous primos, e, como xa é coñecido, Mikel foi asasinado no transcurso das torturas, dando lugar a un sinistro montaxe mediático e policial que salpicou ata o mesmo José Barrionuevo, entón ministro de interior. Barrionuevo tamén foi condenado, catro anos despois, a dez anos de prisión, por ser un dos organizadores da “guerra sucia”, a través dos GAL, aínda que so pasou tres meses entre reixas, grazas a un indulto do goberno de José María Aznar.

Por entonces, eu xa visitara, grazas a Txalaparta, esas zonas escuras do xénero humano, e lera os relatos estarrecedores de Miguel Bonasso o Eleuterio Fernández Huidobro sobre a tortura, pero nunca con ese humor negro que Arretxe lle imprime ó seu relato, quizás polo tempo que pasou ata que conseguiu verbalizalo, na súa “Sombra do nogal”. Se aínda non liches o libro, como dicía o meu amigo Iosu, xa estás tardando, e podo asegurarche que unha vez que te cruces con Ion Arretxe, xa non poderás deixar de buscalo.

Para facilitarche o camiño recoméndoche que te mergulles no interesante catálogo de El Garaje Edicións, que dirixe un bo amigo de Ion, Manuel Blanco Chivite.

Blanco Chivite foi dirixente do PCE ml, na convulsa época dos setenta e oitenta, e foi condenado a morte no mesmo consello de guerra que Humberto Baena, e, aínda que tiven longas conversas telefónicas con el, aínda temos pendente unha cervexa. Non pode ser casualidade que o descubrira, tamén, nunha das primeiras publicacións de Txalaparta (o nº 9 da súa colección Orreaga), coa súa novela “Operación Mendi”. O escritor e periodista nacido en Donosti ten tamén una curiosa bibliografía, na que hai un pouco de todo, dende a novela negra, ensaios, libros de viaxe, e ata un delicioso libro de poemas “Dudosos amores, certeras muertes”, publicados a principios do 2021.

Como dicía, no catálogo de El Garaje, e grazas á recomendación de Manuel, volvín atoparme a Ion en outros dous libros que devorei con apetito durante o pasado confinamento: “Parole parole. Unha infancia en Rentería”, e “Los mismos bares”. Neste último Arretxe describe, co fino humor negro que o caracteriza, aquela Rentería dos anos oitenta, como apuntaba nunha entrevista ó medio amigo Loquesomos: “En aqueles anos, en Rentería sufríamos un auténtico estado de excepción: o centro do pobo estaba ocupado polas Forzas de Orden Público un día si e outro tamén; as rúas se enchían de furgonetas; os axentes patrullaban en plan chulesco, pedindo a documentación e cacheando indiscriminadamente ó persoal. Aquilo semellaba Belfast. Pero ó contrario do que eles pretendían, a xente non nos acolloabamos. E moito menos os mozos. Aquela situación xerou na xuventude unha conciencia antirrepresiva moi forte. Basura, un grupo punki do pobo, cantaba en Redadas de la policía: “Non te deixan descansar, todo o día molestando. Non vos podedes imaxinar o asco que nos dades”. E ó grito de Alde hemendik! “Que marchen”, case todas as tardes enfrontabámonos con pedras contra os seus botes de fume e as súas pelotas de goma.

Con un catálogo delirante de retallos da súa adolescencia, e unha banda sonora que ben podía ser a miña naqueles anos: The Clash, Kortatu, Itoiz, Ruper Ordorika, Hertzainak… entre canutos e cócteles molotov, travestimos políticos e reconversión industrial, Arretxe debuxa un fresco da súa xuventude, que coincidiu coa adolescencia de todo un país, nesa época á que, moi fachendosamente, gustan de chamar transición.

Na súa outra novela “Parole parole”, vai un paso máis atrás, á súa infancia en Rentería, no descubrimento das palabras que, ata entón, eran tabú, como foder, eta, tetas, amnistía… coas que tece hábiles xogos de palabras que dan como resultado un calidoscopio no que está reflexada toda unha sociedade e unha época. “Deixamos de ser nenos cando comprendemos que o estraño casco que levaba Don Quixote era, en realidade, unha palangana de barbeiro. Este descubrimento coincidiu no tempo con outro, o das pallas, pero esa é outra historia”, afirmaba.

Historia podería contar moitas máis, seguro, se a parca non o visitara cando so tiña 52 anos.

Non puiden tomar unha cervexa con Ion Arretxe, nin tan sequera facerlle unha entrevista telefónica –fíxenlla a Manuel Blanco Chivite, aínda que, moi o meu pesar,  a ducia de folios que saíu da nosa conversa sigue nun caixón, agardando o seu permiso para publicala-, pero aínda me restan moitos lugares onde seguir atopándoo.

Ion Arretxe non foi soamente un escritor notable, inclasificable diría eu, senón un director artístico prolífico, en películas como “Acción mutante”, de Alex de la Iglesia;  “Éxtasis”, de Mariano Barroso; “La vida de Nadie”, de Eduard Cortés; o “La Soledad” de Jaime Rosales; por citar algunha das miñas preferidas.

O penúltimo encontro –como di outro bo amigo meu, Xosé Sánchez: o que busca, sempre atopa”- foi onte, mentres lle daba voltas a este artigo, na charla que tivo con  Aitor Merino e Sabino Cuadra, durante a presentación en Madrid do proxecto documental de Ahotsa. Info (outro medio de comunicación que non hai que perder de vista) Galdutako Objektuak, realizada co material extra da película “Non dago Mikel?”  sobre o asasinato de Mikel Zabalza, que inclúe unha extensa entrevista a Ion.

Con Sabino Cuadra tamén tiven a sorte de partillar mesa (e sobremesa) o verán pasado en Amaiur, con meu querido Iosu e outro Urrutia, Patxi, como anfitrión, onde falamos de lugares comúns, de Ion Arretxe e Blanco Chivite, de Joxemari Esparza, de Chato Galante, da importancia de tecer outra vez as redes de Galeuzka, a nivel cultural, político e sindical, de apoiar ós medios de comunicación alternativo, como este no que me estás lendo, e as editoriais sen mordaza, como El Garaje e Txalaparta, de enlazar a Memoria co Antifascismo, de resistir, cada un na súa trincheira, agardando o momento de pasar xuntos á ofensiva, de seguir fomentando a tenrura dos pobos, da que nos falaba Galeano, tamén de seguir procurando camiños, a través dos libros, como os que me levaron, aínda o fan, a tomarme unha cervexa brindando á memoria de Ion Arretxe. Gora gu ta gutarrak!

Se el primero en comentar

Dejar un Comentario

Tu dirección de correo no será publicada.




 

Este sitio usa Akismet para reducir el spam. Aprende cómo se procesan los datos de tus comentarios.