Eu aprendín a cantar en comunidade, e tamén é como entendo a música, entendo que cada concerto, a xente que te acompaña é tan importante como quen está aí cantando, é un acto comunitario.
Por Angelo Nero | 14/03/2024
Fai un tempiño conversei coa miña querida Su Garrido Pombo deses patios de luces, das historias que agromaban neles, e das viaxes ata eses patios do Calvario, ela dende Traspielas, eu dende Abelláns, e deixamos pasar as horas noutro patio, o do Edra, que xa é parte da nosa historia, quizais da que non sae nos libros, máis queda gravada nos corazóns.
Lembrei esa conversa mentres escoitaba as súas palabras emocionadas, recollendo o premio Martín Codax, e decateime de que tiñamos pendente outra para falar máis en profundidade deste feixe de cancións que entran pola pel, para viaxar polas veas, colonizándote con tenrura, enchendo de luz os patios escuros do corazón.
Na nosa última conversa estabamos no Edra, e hoxe ¿onde nos atopamos?
Seguimos a ruta de locais marabillosos que resisten na contorna do Casco Vello de Vigo, e este é o bar de Fermín, o Mirador, que está na praza máis bonita da cidade, fronte a oliveira, no paseo que da ó mar.
Meu pai, cando era cativo, vivía preto de aquí, no segundo andar da Casa Roxa, alo polos anos corenta…
“Nun patio de luz un día / Luciña botaba a roupa / as mans cheirábanlle a talco / o pelo cheiráballe a loita / Ducias de cravos silvestres / colgaban daquelas macetas / Luciña botaba a roupa / como quen sega a herba”. Así comeza esta viaxe musical de ida e volta, dende o cerne de Traspielas ata os patios do Calvario, cunha canción que te mete no disco como un viaxe á propia infancia de cada un dos que, coma ti, recorriamos as estradas do noso país, dende a cidade ata a aldea, e volta. ¿Como eran esas viaxes da túa nenez, na que perdías as contas -cando menos eu- das curvas? ¿Lembras a música que escoitabas entón?.
Lembro. A música era, normalmente, os partidos de fútbol das nove da noite, o Carrusel Deportivo da SER, aqueles goles que duraban varios minutos, os partidos que abarcaban toda a viaxe. Pero, podería ser que, algunha vez, miña nai se cabrease e cambiase a emisora, e puña un programa que lle gustaba ó meu pai, pero que a nós tampouco nos gustaba moito, que era Cancións para a lembranza, que tiñan en Radio Galega Música, supoño, e eran cancións dos corenta, cincuenta, sesenta… dos Tamara, música galega, moitos boleros tamén, e a verdade é que lle collemos gusto, non o dicíamos en alto, pero eu collinlle gusto.
A música tamén te levou por Europa e América dende moi nova, primeiro co grupo tradicional Lembranzas Galegas, e logo con Sonhos, despois pasaches por Santiago, Granada, Dublín, Florencia… eu coñecinte en 2015 cando tiñas o duo Treme con Margarida Mariño, e logo viu o teu primeiro traballo en solitario con “Quedo a vivir aquí”, e o precioso proxecto de Son Trío coa pianista Katerina Linke e a chelista Susanna Blanco. Toda unha viaxe a través de músicas diversas, e con moitas compañeiras de camiño…
Si. E as que me quedan. Realmente as miñas primeiras compañeiras de camiño foron miñas veciñas, miña avoa, coas que aprendín a cantar. Aída que eu agora cante en solitario, máis por un cuestión económica, realmente eu aprendín a cantar en comunidade, e tamén é como entendo a música, entendo que cada concerto, a xente que te acompaña é tan importante como quen está aí cantando, é un acto comunitario. Entón, as cousas funcionan se todos estamos alí a unha cousa, ás veces non se da, pero cando se da é tremendo. Di un amigo meu, un poeta irlandés que se chama Theo Dorgan, que cando cantamos en comunidade, dende a profundidade, dende o corazón, abrese unha porta, e que todos os que xa non están volven, están alí con nós, para que non esquezamos. E cando mo dixo entendín que ese sentimento é cando as cousas se dan, é moi intenso cando hai unha comunicación a través da música, da poesía, que nos leva a lugares que están fora do visible. E a min é o que me interesa, o que sempre me atraeu de camiñar por estes lugares que non son os comúns.
Que o final si son os comúns, pero están baixo a superficie…
Si, superficie é unha boa palabra para describilo. Está o superficial, pero por baixo están os camiños que verdadeiramente nos conmoven, e removen o que temos en común, aínda que non é fácil toparnos aí.
A min pasoume unha cousa en Irlanda, chegamos a un pobo moi bonito, Kinvara, cun castelo á entrada dunha enseada preciosa, as casiñas de cores, parecía de postal, durmimos nun sitio precioso, ceamos moi ben, e comentábamos que non parecía real, coma se fose un decorado. E despois de cear, saímos á rúa, e un home chamounos dende a porta dun pub, e entramos alí e estaba todo o pobo, que se reunía alí, non sei se unha vez ó mes ou a semán, nunha foliada, para cantar a capella, sen instrumentos.
E cantaban en inglés, ou tamén en irlandés?
Non, tamén en irlandés, pero esa noite cantaron en italiano, en francés, e pode ser que ata en latín, porque chegou un momento da noite que ata estiven a piques de cantar eu galego… corrían xerras de Guiness alí como se fora a acabar o mundo. Ata estiven a piques de cantar eu…
Porque é un acto comunitario, non te sentes excluído. Porque, falando dos concertos, e tamén ten que ver cos patios de luz, ao final, os teatros, os auditorios, son lugares excluintes, son lugares que naceron coa burguesía, é verdade que hoxe en día economicamente non todos, pero a maioría poden acceder, pero hai unha barreira que é moi obvia, e os que somos de barrio, da aldea, dámonos conta, e aínda que nos imos, hai moita xente que nunca iría, aínda que puidese, porque hai algo que te exclúe, parece que están feitos so para certos elixidos.
Eu veño dunha tradición no que a música era parte do pobo, nos seráns ti non estas como espectador, estás dentro, ou cantas ou bailas ou tocas, non che queda outra, nos seráns non hai ninguén que sexa un espectador. E toda esta cultura burguesa o que fai é que uns están no escenario, no palco, aínda que entendo que por cuestións de visibilidade, pero non é o mesmo cantar de arriba abaixo, que cantar cara a cara, horizontalmente, e iso é o que pasa nas foliadas, e o que che pasou ese día a ti no pub, en Irlanda, eras parte diso, e querías cantar, ¿non é certo?.
E, para min, ese sentimento é moi forte, nos concertos intento que haxa isto, que a xente aínda que estea escoitando, sinta que forma parte. Cando vou cantar ós patios, estes transfórmanse, eu non vou a un teatro, vou ó seu territorio, e a xente entende que na súa casa pode comportarse como se comparta nunha casa, e no medio dunha canción pode dicirche, “a min tamén me pasaba iso”, hai comentarios polo medio, a veciña trae unha tortilla, unha empanada, e de repente toda esa barreira queda fora, porque estás onde te sentes realmente cómoda.
A música é parte da vida, o capitalismo mercantilizou a cultura, e ó final a cultura é un produto máis, e pouco a pouco vaise facendo con todo, e todo o que che poida vender vaicho vender. Digo isto pero entendo que a xente ten que sobrevivir, ¿que pasa? que ó mellor nesta mercantilización perdes cousas, tamén hai que sabelo, hai que ver, como artista, ata onde podes ou queres chegar, a veces tes que dicir que si a cousas que non te convencen, eu son consciente e intento manter un equilibrio, porque tamén teño que pagar o alugueiro.
Os patios de luz leváronte tamén neste pasado ano, por Portugal e por Irlanda, ¿como recibiron alén das nosas fronteiras esta proposta musical que ten moito de intima, pero tamén de universal?.
Foi Marabilloso. En Irlanda fixen tres concertos, cada un distinto, e a resposta foi incrible. Pasoume unha cousa que non me pasara nunca, como no Instituto Cervantes, onde todo o mundo se puxo en pe, como un resorte, aplaudindo, nunha expresión de alegría que me abraiou, e non me quedou outra que cantarlles o Valse de Traspielas. En Bangor, que é unha cidade que está no norte de Irlanda, pasoume outra cousa moi curiosa, ó rematar acercouse un señor, medio desconfiado é díxome: you’re a witch?, es unha bruxa?, e eu dinlle as grazas, para min era un halago, e o tío volveu dicir: I knew it!, o sabía!, eu quero pensar que o captou. En Cork ia ser nun patio, pero veu tremenda tormenta, e tivemos que facelo no salón, nun espazo intimo, con xente chorando, bebendo Guinnes e rindo tamén.
En Portugal igual, eu creo que é unha historia que se entende ben, é local, porque eu falo dunha experiencia miña, pero o tema da aldea-cidade, en calquera lugar se pode entender, e máis en Irlanda ou Portugal, que aínda hai esta vinculación co rural.
“Baixo as luces de neón / sempre noivas das paredes / nin sacho que vos arrinque / non hai fouce que vos segue” cantas na “Rúa do pracer”, e ós que somos de Vigo deseguida identificamos esa rúa e esas historias que alí aniñaban, ¿queres contarlle, para quen non subiu nunca pola costa do pracer, que te levou a fixarte nestas luces, ben diferentes as que promove o noso alcalde?.
A Rúa do Pracer para min é especial, é unha rúa pola que eu subo moitas veces, e resulta que se chama así porque era un pracer pasear por alí, tiña árbores ós dous lados, e antes ía da Porta do Sol, arriba estaba o Banquiño das Contas, onde sentaba a xente despois do mercado. E a min aínda me parece un pracer seguir camiñando por esa rúa, onde coñecín a Vali, a Rosiña, a veciñas marabillosas que, cando estaba embarazada, sempre me daban a súa beizón, e falaban con Teo cando aínda estaba no meu ventre. E quixen facerlles unha homenaxe, a esa rúa e a esas compañeiras.
Falabamos da nosa cidade, onde están estes patios de luz, pero tralas luces, tamén están as sombras, as carencias en políticas culturais efectivas, nas déficit de asociacionismo social tamén, ¿como ves ti, dende a música, como parte do mundo cultural, este tema, e si é algo xeneralizado na Galiza?.
Eu teño unha visión optimista de todo isto, creo que con esta deixadez, con este deserto no que nos ten sumido o concello, creo que non nos vai quedar outra que volver ó asociacionismo, e volver á rúa, porque estamos chegando a un punto que socialmente vivimos nunha sociedade na que non vemos ós outros, cada vez estamos máis individualizados, e non vemos realmente como vive o resto do mundo. Pero, a pouco que saias, e vexas como vive unha porcentaxe moi alta da sociedade, nesta cidade, deberíamos estar na rúa por cousas como o alugueiro, o transporte público, a sanidade, a educación, e a cultura tamén. ¿Cal é o nivel cultural?, e que non hai ni tan sequera unha programación estable de nada, creo que debe ser a única cidade que non ten nada de nada. Eu non creo en casualidades, non creo que sexa deixadez, hai unha política de acabar co asociacionismo, e acabar coa cultura de base.
E, a nivel galego? Máis do mesmo. E despois está a cousa de ver a cultura como espectáculo, realmente non están interesados por todo o bonito que falamos antes, interésanos a nós, pero non ós que están no poder, porque para o poder é un tipo de manipulación máis.
“E un día marchache, / cruzáchelo valado / retoñaba o loureiro / no monte queimado / roubáchelo lume / predéchelo facho / e na lingua das bestas / amañeceche cantando”, di o estribillo de “O outro lado”, ¿está Su Garrido a ver o outro lado da cidade, das cousas cotiás, da xente corrente, daquilo que non sae nos titulares?.
Si, pero a verdade é que é o que vemos tódolos días. Esta canción fala de Carmela do Calvario, pero seguramente tamén había unha Carmela en Coia, en Teis, historias de veciñas que todos coñecemos, eu sempre o conto nos concertos. Carmela era unha muller que ía polo Calvario, sempre cun chándal de táctel, deses dos oitenta, que agora volven estar de moda, mui brillante e abombado, e cuns tacóns de agulla enormes, camiñando por aquel Calvario que non tiña nin beirarrúas. Entón Carmela desaparecía, e aparecía uns días, como boa calvariense, e entón alguén lle preguntou onde estivera, e Carmela díxolle: “estiven máis alá que pacá”. Estamos outra vez falando do outro mundo, do outro lado, das portas que se abren, o aparente e o profundo. E lle dixo: “Ai, Carmela, e onde é iso?”, e Carmela, que estivera en outro lugares que el non podía entender, e respondeulle: “estiven do outro lado”.
Nesa canción tamén se fala da cidade e da aldea, ese volver ó monte, pero, a que monte? Porque non é un monte bucólico, e un monte queimado, -eu non quería que as cancións soasen bucólicas, nin románticas, eu fuxo dixo-, porque realmente sabemos o que pasa no monte, pero ese monte queimado segue sendo o noso monte, e ai que defendelo. O loureiro sempre retoña, e os carballos tamén. Para min é o cheiro da festa, pode estar todo queimado, pero sempre hai un loureiro que resiste, é duro. E Carmela é dura como o loureiro.
Por certo, esa vaia publicitaria, “el amor no existe, se hace”, víchela algunha vez? Non deixo de darlle voltas, é terrible e xenial, á vez. E agora ten outra brutal. Ir tódolos días, as sete da mañá, para ir traballar, e ver iso, e como para mandar todo á merda. Parece que se están rindo na tua cara.
Vémoste a miúdo cantar en teatros, pero tamén en patios, en locais pequenos, de feito a xira do teu disco tivo lugar na túa aldea, en Traspielas, ¿pensas que para un músico é importante non perder a proximidade da xente, e saber cal é a tua orixe?.
O músico elixe, eu podo falar do meu, do que eu sinto, hai outras propostas culturais interesantes, pero a miña e dende aí, e algo que quero reivindicar, e que so o podo falar dende aí, do que coñezo, outros teñen outras realidades e tamén é interesante velo desde outros puntos de vista, e a miña é isa. Para min é importante falar de onde veño e do social, o que falabamos antes, para min a música é comunidade.
“O patio de luz / retablo dunha catedral aberta”, di a letra de “Domingo”, e semella que dende ese patio hai unha conexión máis grande co teu entorno, ca xente corrente, cas cousas miúdas e cotiás, que o que pode haber a través das redes, ¿estamos a tempo de volver a eses patios, a escoitar ás nosas veciñas, a fuxir das comunidades virtuais polas verdadeiramente reais?.
¿Estamos a tempo? ¿Son ideais os patios? Non, nada é ideal. Eu nesa canción vexo o patio como un retablo, se te fixas nas fiestras, faime moita graza saír e imaxinar as hornacinas dos patios, é como un altar, e a veciña asomando como a virxe, pero eu fuxo desa idealización, os patios si, pero a igrexa ten as súas cousas terribles. Eu non penso no pasado como algo ideal, que hai que volver, poño aí as cousas, e si que é verdade que e o que vivín, vexo as cousas boas que ten, tamén as malas, esa identificación coa igrexa é escura, non quero que se vexan estas cancións como que pasado tan ideal, volver á aldea, porque a aldea tamén ten as súas cousas, moita miseria, moitos traumas, moito machismo.
Eu referíame máis á comunidade, porque hai moita xente que, na cidade, non coñece ó veciño de enfronte…
Eu creo que ten que ver coa individualización, e tamén con crernos que tendo diñeiro somos mellores. E isto pasa máis nos barrios máis pobres, onde hai máis comunidade. Por que? porque ti so non vas a zafar, precisas axuda, pero cando ti tes certa solvencia económica, pensas que te podes salvar, e é mentira, ti por ti mesmo non vas a ningunha parte. Entón é unha mentira máis do sistema para dicirche “ti gana pasta que así vas estar tranquilo”, pero a comunidade é totalmente necesaria, pero dende arriba, que che din?, ti ao teu, e os demais que se busquen a vida, ata que teñas un problema real. E logo está a soidade, que tamén ten os seus efectos, vivir illado é algo tan sinxelo como, por exemplo, eu non teño garaxe, e si non tes garaxe non che queda outra que camiñar, se saes andando ves á xente, son pequenas cousas pero que cambian o teu entorno. Nunha comunidade nova, na que todo o mundo ten a súa praza de garaxe, na que ti, so estás un segundo no corredor, no te comunicas, non falas con ninguén, non te sentes escoitado por ninguén, non podes compartir as túas penas e alegrías con ninguén. É terríbel, como podes vivir así? Cando todos sabemos que compartindo as cousas sentes que tamén outra xente ten os mesmos problemas.
No álbum decidiches incluír unha canción en inglés, “To let the light shine through”, que está escrita polo teu compañeiro, o poeta Keith Payne, ¿poderías contarnos a historia de este tema? ¿porque decidiches incluílo nestes patios de luz?.
Os patios existen aquí, e existen en Irlanda, en Portugal, en todas partes. Agora me estou acordando da historia de Lucy, que fixo un poema sobre iso. Ela foise a vivir a unha urbanización de casas baixas, que son barrios residenciais onde non pasa nada. Ela vivía antes no campo, e tódolos días ollaba unha árbore, creo que era unha maceira, e chegou o outono e as follas foron caendo, e non sabe moi ben porque, foinas recollendo e gardando, foi documentando cada folla cando caía, foi escribindo cousas. E cando se foi dai, para ir a vivir á urbanización, colleu esas follas, pegounas a unha saba, e púxoa no tendal, e o sol ese día, que non soe ser moi habitual en Irlanda, saíu con forza e pasou a través da saba e Lucy sentía que estaba na casa. Lucy é artista tamén, e tódolos días erguese para ir ó taller, que está a dez metros, e ten esa cousa que temos as que traballamos de autónomas, que non se sabe moi ben a distinción entre o traballo e a casa. Ela sae e vai traballar e volve, e esa saba, e a luz atravesando esa saba, faille lembrar de onde ven.
Ademais do poema de Keith, tamén inclúes neste traballo outro de Olga Novo, “A arranca das patacas”, penso que foi Nietzsche quen dixo que o mundo non tería sentido sen música, pero ¿imaxinas un mundo no que non existira a poesía?.
É que van da man, naceron xuntas, e creo que unha sempre está buscando á outra, e, en momentos felices, atópanse. E hai moitos momentos felices. Levamos facendo poesía dende que falamos, non existe o mundo sen a poesía. Tamén hai poesía que non leva palabra, hai imaxes, como esta vista á nosa ría, esa luz, non sempre a poesía ten que levar palabras, as veces está no silencio.
Unha das miñas cancións preferidas do teu disco, tamén dos teus directos, e “O meu neno”, unha nana tradicional que te imaxinamos cantar ó teu fillo máis dunha vez, máis ¿como se concilia a maternidade cos escenarios? ¿consideras que a música é unha parte importante da educación dos nosos nenos e nenas?.
Si, pero sempre a música entendida como comunidade, como un acto comunal, non como algo regrado nos primeiros momentos. E, como e concilia a maternidade? Pois como en calquera traballo, horarios imposibles de conciliar, que teño sorte de ter avós e avoas, que son parte da comunidade tamén, e axudan con todo isto, porque non espero nada do sistema, o sistema son os avós, esa é a conciliación. O tema dos autónomos é unha cousa tremenda, e ten que ver con como é esta sociedade, como se te castiga por non ser un asalariado. Non che alugan un piso si es autónomo, por exemplo, é unha das trabas máis neste sistema.
“A Horta do Berbés vai volver florecer, podemos construír moita merda arredor, pero a natureza vaise cobrar todo o que lle fagamos. A Horta estivo aí oito séculos, e vai volver, e será bonito. A Horta do Berbés forma parte tamén dese patio de luces.” Dicías, ó remate da nosa anterior conversa, e “A horta do Berbés” é o penúltimo tema do teu novo disco. ¿Vai sendo tempo de que recuperemos os espazos comúns, na nosa cidade, para volvernos sentir parte dunha comunidade?.
E non podemos ir, leva vallada dende fai cinco anos. O tema dos patios era un pouco iso, recuperar espazos, que son comúns pero non o son, ¿que pasa con estes lugares? ¿Podemos facer uso deles ou non podemos? ¿Que pasa cas prazas, están so para o uso dos turistas, ou para nos? E que xa non podemos facer case xuntanzas na rúa, ¿entón que son os espazos públicos? ¿Son tan públicos coma nos pensamos? Temos que recuperar os espazos comúns, estamos nunha cidade que non ten case espazos comúns, so as rúas, e as rúas ata certo punto, porque moitas delas están tomadas polas terrazas, e iso pasou por exemplo na Praza da Constitución. Eu cando cheguei ali, fai dez anos, os nenos xogaban ali, pero agora non poden. Están mercantilizando o espazo público.
O mellor é bo todo isto para empuxarnos a saír á rúa, e reivindicar todo isto, pero o están facen do moi ben, co tema das redes sociais, que te manteñen no teu espazo, para que non te movas dai, pero todo é posible.
Tamén teñen a trampa de protesta por isto facendo un click, e xa está. Xa non necesitas saír a rúa, dis, “eu xa firmei contra o xenocidio en Gaza”. Vese neste caso, no de Palestina, cada vez hai menos xente nas concentracións. E tamén está a falta de empatía da xente…
E que o senten como algo lonxano…
Pero, cando queiman os nosos montes parece que tamén que queda lonxe, cando son os pellets nas nosas praias, parece que queda lonxe, “aquí, a Samil, non chegaron.”
Si, porque cada un vive na súa parceliña, tamén lles afecta, pero pensan que tendo o seu traballa, o seu soldo, a cousa non vai tan mal.
O derradeiro patio de luz canta “As flores silvestres”, a esas compañeiras que espertan cada mañá con “café, uniforme, un tupper e unha mazá”, ás mulleres traballadoras que seguen movendo, en silencio, invisibles, o mundo. ¿Hoxe, son as mulleres, e en especial as mulleres traballadoras, as proletarias, o elemento crucial do cambio na nosa sociedade?
Todas somos proletarias e obreiras, o que pasa que agora chámannos doutra maneira, parece que é unha palabra antiga, o do proletariado. A linguaxe é moi significativa, e se traballas nunha oficina e pensas que non es unha obreira, xa te ves nun escalón por riba, aínda que cobres o mesmo, ou menos. Iso vese nos comercios, así os máis chic, que se lles obriga a ir maquilladas, con tacóns, e aínda que estes tan puteada como en calquera outro sitio, pensas que estás por riba, cando tes un convenio de merda. Miranos a nós, ós artistas, que non temos nin convenio.
Se el primero en comentar