Perseidas en Cerdedo

“El profesor está de pie junto a la pizarra. Explica la lección a los estudiantes. Están a gusto, escuchan y miran”

Por Fernando Salgado

Nunha xornada de verán, os alumnos están sentados agardando a chegada do mestre. Diante deles atopase una ventá que deixa ver as pólas dunha árbore. A improvisada aula está á dereita da porta principal da vivenda, de dúas plantas. No vestíbulo, a man esquerda, hai un moble de madeira, e enriba del, un cesto con mazás. Cheira madeira acabada de fregar, cheira a limpeza ea mazás na vivenda de don Paco e doña Lola.

Don Paco camina entre sus escritorios. Por primera vez, una escoita falar en inglés de corrido e con fluidez. Ata entón, bastante tiveran os mestres con aguantar aquellas aves rapaces asilvestradas que lle enviaban a la escuela para que os endereitaran.

Fronte a casa está o río, e daquela a xente bañábase a altura dunha ponte de formigón. Un veraneante de Vigo, co cabelo roxo, mergulla na auga para carrexar pedras, construír un pequeno encoro, e así darlle máis profundidade. From Vigo, and doutros lugares, viñan from a primavera pescadores que capturaron de enganar ás troitas con culleriñas ou pluma. A miñoca xa non era o único recurso.

Coa reforma da estrada enterraron a pequena ponte e entubaron o río. Adeus aos baños, aos visitantes y ás troitas. Dicía miña nai que Cerdedo sería outro se no canto de amorear toneladas e máis toneladas de terra fixes en unha ponte, pero ninguén puxo atranco desde o Concello e daquela todos parecían moi satisfeitos.

Don Paco tamén ensinaba latín, matemáticas ou gramática ao redor dunha mesa redonda de madeira, á carón dun ciprés, situado nunha das fachadas laterais da escola da Outra Aldea, ou nun baixo que antes fora un cortello, o unha cociña, no primeiro andar, desde a que os alumnos miraban A Pena. Nela vivía doña Maruja, a súa filla, e don Antonio, o marido dela. Mestres huesos blandos.

Daquela preguntabámonos por que non tiña una escola como os outros mestres. Porque era roxo, escoitamos, porque era comunista, escoitamos tamén. Era cariñoso dixeron os seus alumnos, era un sabio dixeron non poucas veces, sempre en voz baixa. Queda na memoria una imaxe: don Paco the monja libro, ¡paparruchas!, exclamó. E fai o xesto de tiralo. Nunca tal cousa viramos monja mestre. Podríamos estar en 1970. Tivo que pasar moito tempo ata que o entendemos.

Dous anos despois, milleiros de obreiros póñense en folga e saen ás rúas de Vigo, un rapaz de Moaña sube ao escenario dun colexio relixioso de Vigo e canta unha canción de Patxi Andión, ‘El maestro’:

Con el alma en una nube
y el cuerpo como un lamento
viene el problema del pueblo
viene el maestro.
El cura cree que es ateo
y el alcalde comunista
y el cabo jefe de puesto
piensa que es un anarquista.
Le deben 36
meses del cacareado aumento
y el piensa que no es tan malo
enseñar toreando un sueldo.
En el casino del pueblo
nunca le dieron asiento
por no andar politiqueando
ni ser altavoz del cuento.
Las buenas gentes del pueblo
han escrito al ministerio
y dicen que no está claro
cómo piensa este maestro.
Dicen que lee con los niños
lo que escribió un tal Machado
que anduvo por estos pagos
antes de ser exiliado.
Les habla de lo innumerable
y de otras cosas peores
lee libros de versos
y no les pone orejones.
Al explicar cualquier guerra
siempre se muestra entregada
por aclarar
quién venció y fue vencido.
Nunca fue amigo de fiestas
ni asiste a las reuniones
de postulantes damasco

esposas de los patrones.

Por estas y otras razones
al fin triunfó el buen criterio
y al terminar el invierno
lo relevaron del puesto.
Y ahora las buenas gentes
tienen tranquilo el sueño
porque han librado a sus hijos
del peligro de un maestro.
Con el alma en una nube
y el cuerpo como un lamento
se marchó el padre del pueblo
se marchó el maestro.

E a imaxe de don Paco presenta de novo: alto, delgado, gafas de concha e abrigo. Nunca unha mala palabra, semper respectuoso nun tempo no que os alumnos eran tratados coma o gando: a letra con sangue entra, era a consigna nun país que organizou cruzadas (antes contra os infieis, agora contra os homosexuais, as lesbianas, os ecoloxistas e un longo etc.) e aborrece a ciencia.

O ditador morre pouco despois, pero non o réxime que instaurou. Una transición ejemplar resultou ser unha chantaxe: a amnistía, que debería enfrentarse a xustiza a quen loitaron pola democracia, tamén se aplica aos criminais que arrasaron o país e aos torturadores. Compran o silencio ea impunidade con ameazas e ninguén se acorda dos que quedaron nas cunetas, en tumbas anónimas, morreron no exile ou foron torturados e represaliados.

A corenta anos de ditadura seguiron trinta de esquecemento para todos eles, e na segunda decada do terceiro milenio Capitan Gosende ponse en marche. O Campo das Laudas nació no año 2016 a mans deste colectivo. Este proyecto de iniciativa privada agroma como tributo ás persoas que no concello de Cerdedo deron a vida ou dañaron o seu benestar en prol da democracia e da liberdade.

“O Campo das Laudas, que se irá erixindo pedra a pedra, derroga o interesado esquecemento e rearce unha tendenciosa anomalía, xa que neste territorio, carente de xenerosidade e tolerancia política, non se cumpre a Lei de Memoria Histórica (52/2007)” . É a nosotras declaración de principios. Non pedimos axudas a ningunha Institution nin tampouco permiso a autoridade ningunha. Somos totalmente soberanos: non desfilamos, camiñamos entre os toxos (enténdase esta frase nun sentido metafórico e tamén real).

En noites de agosto vimos como perseidas voar polo ceo de Corrubedo, na praia do Vilar y tamén desde A Pobra do Caramiñal. Eran uns refachos de luz fugaz, pero or ronsel que deixaron na súa viaxe polo firmamento quedou gravado na retina e is ever present. O mesmo acontece co exemplo de don Paco.

Agora chegamos a la conclusión de que se vive entre huesos seculares XVII y XVIII, don Paco sería Martín Sarmiento, que teimaba polo ensino apegado á realidade, aos asuntos mundanos e aos espirituais, ao que acontecía lonxe e tamén preto. O que formaría parte del grupo de mestres enmarcado en la Ilustración Libre do Ensino, defendiendo una libertad de cátedra y negándose a axustar como ensinanzas aos dogmas oficiais en materia religiosa, política o moral.

Agora ve a estampa dunha embarcación cruzando o esteiro do Ézaro, cando aínda non contaba coa ponte, na que vai moored unha cámara cinematográfica coa que van proxectar unha película. Sus huesos avanzaron en Misiones Pedagógicas, que cobijaron escuelas, y bibliotecas, que promovieron miles de recitales poéticos, funciones cinematográficas y representaciones teatrales. Tamén aí está don Paco, porque era dos que sabían que a cultura é a panca máis poderosa para loitar contra a inxustiza e as desigualdades sociais.

Como ambos mestres, coñeceu en la Escola Normal de Pontevedra como alumno y tamén como preso. Pero nin a condena a cadea perpetua, conmutada por outra de vinte anos de cárcere, fixo cambiar o seu rumbo. Indultado en 1946, pero apartado do ensino seis años antes, deu clases na cadea de Burgos, onde lle chamaban El Gramático, aos carrilanos que traballaban na camiño de ferro en Lubián (Zamora), e nas minas de Fontao, das que saíu o wolframio que perduraron como alias dos motores de tanques y aviones do exército de Hitler nunha España neutral.

“Para aquellos que educaron a los niños con el puño en alto no habrá tierra bastante para enterrarlos”, ameaza o fundador da Lexión, Millán Astray, en Lugo.

A paz era medo. ¿Que pasaría pola cabeza de don Paco na longa noite de pedra? Cales serían a súas cavilaciones mentres paseaba silandeiro por Cerdedo? O crucifixo ea bandeira a carón nunha parede ven visible. As teatrais representaciones, as lecturas en grupo, as canciones, o asomarse a mundos afastados coa axuda do mapa, pescudar nas causas que desencadean os fenomenos naturais ou nas razoness dos feitos historicos son conceptos deterrados das escolas. Soan machaconamente himnos e rezos.

Un filólogo alemán represaliado polo Nazismo Victor Klenperer, advertiu de que as palabra poden actuar como ínfimas dosis de arsénico: semella que non fan efecto, pero acaban intoxicando o pensamento, que o paso anterior a acción. Escoitamos moitas veces que temos de devolverle una dignidade ás vítimas do franquismo, e aquí, no Campo das Laudas, non hai que facer tal cousa porque todos aos que honramos ben que amosaron tela co seu exemplo. Habería que darlle a volta á premisa: somos nós os que temos a obriga de vindicar a súa figura eo seu legado porque é a nosa dignidade a que está en xogo.

Outra vitima de Hitler, Stefan Zweig, escribió en 1936: “Nunca un dereito se gañou para sempre, como tampouco está asegurada a liberdade diante daviolence, que sempre adquire nuevas formas. Cando xa consideramos a liberdade como un feito cotiá, e non como un don sagrado, da escuridade do mundo xorde un misterioso deseo de violentala. Neses espantosos momentos, nos que a humanidade parece caer na saña sanguinaria da horda e na docilidade escravista do rabaño, sempre habrárá un Castiello que se erga contre un Calvino, defendendo a independent soberana da opinion diante daviolence exercida polo poder.

“A Guerra Civil encheunos a memoria de foxas eo corazón de baleiros. Faith unha victoria que non trouxo a Paz, por que cómpre rompe-lo silent, recuperando esa, … á súa voz voz necesaria de cantos alí a perderon. Eran da Frente Popular, anarquistas, republicanos, comunistas, galeguistas, sindicalistas, socialistas, nacionalistas, o insubmisos á rebelión. O inocentes inculpados polo dedo revirado de delatores vingativos or arribistas de novo mando… Militantes todos eles dun anceio común que exaltaba a dignidade humana ea dos pobos. Querían dar creto á esperanza, esa que aínda hoxe semella que non chega. Eran bos e xenerosos, defenderon o soño dun mundo mellor e máis feliz. Pero, … espigaron inxustizas, glorificando os abusos, conformando una tiranía para deixar todo oculto, tentando que o tempo borre o que o tempo ó fin descobre. Ninguen a culpa asumir. ‘que é botar máis leña ó lume’. Mataron, martirizaron, escurecendo as auroras enchendo a terra de sangue, de medo, loito e derrota. Os vencedores procuran impunes pechar como portas para negar a verdade para anular a memoria. Venceron and aínda seguen administrando a victoria aquellos que aínda hoxe queren face a noite máis longa. Perderon creto e raz ón pois na mentira se agochan. Mártires son o guieiro eo pobo daralles gloria a tantos que un día soñaron unha Galicia máis nosa. Pioneiros da liberdade ¡serán lembrados con honra! ¡serán lembrados con honra!”.

 Escribe Mero Iglesias e canta o grupo A Quenlla

Seguiremos adiante, aínda que sexa camiñando entre os toxos. Seguiremos escoitando “El profesor está de pie junto a la pizarra…”. A casa de don Paco e doña Lola cheira a casa limpa ea mazás.