Montse Fajardo é unha escritora e xornalista, especializada en Memoria Histórica e Feminismo, autora de libros como “Matriarcas” (2012), “Un cesto de mazás” (2015), “Invisibles” (2017), “O escalón de Ulises” (2018), “A vida incerta” (2020), e “Rotas. As mulleres que o franquismo agochou en Compostela”, que foi merecedor do premio SELIC no 2023. Sobre este último falamos coa autora.
Por Angelo Nero | 16/07/2024
“A historia das mulleres sempre ficou agochada”, dis no limiar do libro. Quizais porque a historia sempre foi escrita por homes? É tempo de recuperar a memoria das mulleres, das invisibles, das rotas, das caídas?
É tempo e urxe, penso. Porque, como dis, ata hai pouco foron basicamente eles os que se ocuparon de contar e fixérono cunha visión absolutamente patriarcal onde o que facían as mulleres nunca parecía importante, co hándicap engadido de que elas tardaron moito máis en incorporarse colectivamente ao ensino e aos espazos culturais e, polo tanto, tiveron máis dificultades para destacar en determinados ámbitos. Malia iso, cando buscas, sempre atopas. Non hai máis que ver a de nomes destacados que empezaron a xurdir na Galiza cando se puxo o foco no estudo das pioneiras: tivemos almirantas, aviadoras, científicas e, sobre todo, moitas mulleres do común que foron imprescindíbeis para termar do país no peor dos tempos.
A represión do franquismo na Galiza foise documentando ó longo das últimas décadas, máis a represión das mulleres tardou máis en agromar. Tamén a memoria das vítimas tivo unha visión patriarcal? Por que tardamos tanto en recuperar as historias de Urania Mella, da Capirota, de Anunciación Casado, de María Vázquez e de tantas outras?
Creo que na vindicación das vítimas femininas do franquismo influíron moito as tipoloxías de represión que padeceron. No que respecta á recuperación da memoria había moito por facer e a maioría dos estudos centráronse nos castigos máis obvios e que se consideraban máis graves, como o asasinato ou o cárcere. E aí a maioría son homes. É certo que tamén houbo mulleres asasinadas ou encarceradas como as que nomeas, e pode que, como dis, esa visión patriarcal fixo que non sexan tan coñecidas como outros mártires varóns, pero para min o máis grave é que houbo tipoloxías de represión que afectaron nomeadamente ás mulleres, que nin sequera foron consideradas como tal. Por exemplo, durante moito tempo non se tivo en conta o padecemento das viúvas, das orfas ou de todas as rapazas que ficaron sen a posibilidade de instruírse pola aniquilación do proxecto de ensino republicano. Nin sequera se falaba moito daquelas que padeceron vexacións sexistas, porque das violacións, da rapa, das humillacións non ficaran rexistros documentais, como si ficaron dos castigos que máis lles afectaban a eles. E para máis inri considerábase a memoria oral como unha ferramenta pouco válida para recuperar a historia. Para min iso é un grave erro. Hai que tratala con prudencia, mais iso tamén pasa con moitos documentos que, ao fin e ao cabo, foron redactados polo bando gañador.
Dende fai máis dunha década levas desenterrando memorias, sempre poñendo en valor o xénero e a clase. “Un cesto de mazás”, para moitos de nós, abriu unha nova fenda no corazón, que nos levou a escoitar doutro xeito ás que foran silenciadas. A Memoria ten que doer, ten que airearse, como unha ferida, para que cicatrice, para que poida sandar?
Pola miña experiencia penso que as familias precisan falar do que ocorreu, para elas é bo, porque o silencio entúllase e aínda que pareza mentira, o trauma pasa dunha xeración a outra. Mesmo como sociedade precisamos coñecer o noso pasado para entender o noso presente e para construír unha sociedade máis igualitaria, como soñou a xeración represaliada. Sempre se di que hai que coñecer o que pasou para non repetilo e eu concordo. Penso que se a memoria estivese máis presente nas políticas públicas e nas aulas, a ultradereita non tería ningunha posibilidade nas urnas.
En moitas das historias que fuches contando ó longo destes anos, había mulleres que toleaban porque lles mataran o marido ou o fillo, o porque foran rapadas, violadas, aldraxadas, durante a barbarie franquista. Foron as súas voces as que te levaron ás portas do psiquiátrico de Conxo?
Si. Ese tema perségueme desde o principio. A primeira historia de represión que rescatei foi a de Carmen Meaños Abuín, que ficara soa sendo unha nena porque logo de que lle mataran o pai, a súa nai toleou e acabou morrendo en Conxo. A partir de aí, empecei a atoparme moitos casos de viúvas, orfas, irmás que por mor da represión padecida na familia acabaran tendo problemas de saúde mental. Así que, cando souben que se podían consultar os expedientes en Compostela, púxenme a buscar a Manuela, a nai de Carme, e nesa procura achei moitas outras historias que tamén merecían saír do esquecemento. De aí xorde “Rotas”.
Ademais de moitas mulleres que tolearon pola represión, tamén atopaches, mergullándote nos expediente de Conxo, a mulleres “rebeldes” que eran ingresadas pola súa familia, porque querían estudar, ou levar unha vida que non era a que lle marcaban as normas da época. Dirías que, dalgún xeito, e independentemente de se estaban nunha familia franquista ou republicana, todas as mulleres perderon a guerra, no senso de que o franquismo as converteu, de feito, en cidadáns de segunda?
Totalmente. É unha cousa que sempre di o historiador Pepe Álvarez Castro e coa que eu concordo absolutamente. Todas as mulleres, mesmo as que apoiaban o franquismo, foron vítimas dunha ditadura que anulou todos os avances lexislativos que empezara a aprobar a República e as abafou nun modelo nacionalcatólico que só vía á muller como nai e como esposa. E para as que se apartaron de aí, as consecuencias foron tremendas. Nos homes perseguíronse os delitos, incluídos os de carácter ideolóxico, pero nelas, ademais, castigouse todo proceder que a Igrexa considerase pecado: non só se xulgou a actividade política ou sindical, tamén a moral. E iso foi tremendo non só para esa xeración senón tamén para as que viñemos detrás e, en maior ou menor medida, fomos educadas coas consignas da Sección Femenina e o catolicismo.
Logo estaba tamén o nesgo de clase, xa que as mulleres que viñan dunha familia humilde non tiñan o mesmo tratamento que as que procedían dunha familia acomodada, incluso ás mulleres pobres se lles tatuaba un número, como nos campos nazis, cando entraban en Conxo. Cales eran as diferencias de trato entre as internas de diferentes orixes sociais?
Nesta investigación quedoume claro que había un condicionante que agravaba aínda máis as terríbeis consecuencias que tiña para unha muller acabar en Conxo, e ese era ser pobre. Como dis, as que tiñan unha familia que podía, e quería, abonarlles a estadía conservaban certos privilexios: non só tiñan mellores cuartos e mellor alimentación, senón que eran tratadas polo seu nome de pila, mentres que as bolsadas pola Deputación, que era o organismo que corría cos gastos das doentes sen posíbeis, eran nomeadas por un alcume, que normalmente facía referencia a un defecto físico. Iso non só era vexatorio senón que dificultaba a súa futura reinserción na sociedade pois ata elas esquecían quen eran. Por iso, para mantelas identificadas, acostumaban a tatuarlles o número de expediente na pel.
Ademais de quitarlles ata o nome sinalándoas cun alcume despectivo, ás mulleres que ingresaban en Conxo quitábanlle o seus obxectos persoais, rapábanas, perdían a súa identidade, moitas delas so eran vistas unha vez ó ano por un médico, nesas condicións, as posibilidades de curar, se tiñan algunha enfermidade mental, non eran moitas, non?
Non. Na maioría dos casos a esperanza de vida dunha interna de Conxo era escasa. Sobre todo, no caso das bolsadas polas Deputacións. Apenas tiñan baños quincenais, a comida era escasa e os ratos campaban contaxiando enfermidades. Ademais, os expedientes amosan que a falta de medios provocaba que tivesen menos dunha consulta psiquiátrica ao ano, o que unido ás malas condicións nas que vivían, facían que algunhas nin sequera chegasen á segunda. Con eses vimbios era difícil facer un diagnóstico certeiro, así que na maioría dos expedientes constaba un manido “esquizofrenia” que amparaba o internamento e que, en moitos casos, acababa converténdose nunha sentenza de morte.
Falas no libro das terribles condicións do psiquiátrico de Compostela, de falta de hixiene, que motivou varias epidemias, de escasa e mala alimentación, de frío, de maltrato, máis detrás disto había un negocio, Conxo daba cartos. Quen enchía o peto coa desgraza destas mulleres?
Ese era o gran problema. Que cada paciente, sobre todo se a familia pagaba a súa estadía, supuña beneficios para encher o peto da Igrexa e dos inversores particulares, e dende logo iso podía influír en que fosen máis laxos cos ingresos. Como explica o psiquiatra Emilio González no seu libro “A siquiatría en Galicia”, Conxo daba tantos beneficios que cando a Igrexa quixo facer a primeira ampliación, quen lle tiña que deixar os cartos dixo que non quería intereses, que quería participar no negocio. E claro, canto menos se gastase na manutención de cada paciente, máis beneficios ían para os seus petos. De feito, segundo González, moitos dos prósperos negocios que se abriron en Compostela nesa época construíronse a costa da fame das persoas que estaban no manicomio.
Tamén hai que falar da xestión do centro, dos psiquiatras dun país onde Vallejo-Najera, o “Mengele español”, foi o primeiro catedrático de psiquiatría na Universidade española, e onde adoitar a diagnosticar ás pacientes de histéricas, ou a escribir diagnósticos como este, “por haber llevado una vida libertina en la que según parece fumó y bebió alcoholes, se había puesto mal de la cabeza”. Semella que non había moito rigor médico nos diagnósticos e nos tratamentos ás pacientes de Conxo, non?
Era aínda peor. Moitas veces nin sequera había tal tratamento. Frases como esa, que se recollen nos expedientes das internas, eran as que alegaban as familias cando ingresaban a unha muller. Cando chegaban para deixar a paciente, pola razón que fose, mandábanlles cubrir un formulario onde explicaban o comportamento que lles levara a pensar que merecía ficar alí, e é desolador ler como piden que se trate a unha moza polo mero feito de negarse a asumir ese rol de nai e esposa e querer, por exemplo, ser mestra. Deses hai varios. E tamén hai mulleres encerradas polo que hoxe se trataría, por exemplo, como unha depresión post parto. O peor é que, como falabamos, unha vez dentro as visitas co psiquiatra para aquelas que non tiñan posíbeis redúcense a menos dunha por ano, así que calquera cousa que lles pasara agravábase alí e, dependendo do nivel económico da presa, ou pasaba anos nesas condicións, ou apenas sobrevivía uns meses. As que volven á súa vida son minoría.
Si é arrepiante o abandono no que estaban as pacientes do psiquiátrico, aínda máis o eran as terapias, como a imparludización, as descargas eléctricas e mesmo a lobotomía, polo que lemos no teu libro en Conxo había unha longa galería dos horrores, que incluso levou á morte a algunha das internas, non foi así?
Eu non son psiquiatra e non me atrevería a valorar cales serían os tratamentos psiquiátricos idóneos naquel momento: son consciente de que pasou case un século e a medicina foi avanzando, pero en Rotas si recollo a valoración que fan persoas que estiveron empregadas alí e, sobre todo, recollo o pavor que lles provocaban a algunhas pacientes métodos como as descargas eléctricas. E para min o máis terríbel foi saber que algúns deses tratamentos nin sequera eran pautados polos psiquiatras, senón polos gardiás cando querían telas tranquilas. Ademais, como dis, nos expedientes tamén se reflicte como algunhas morreron tras ser sometidas a impalurdización, é dicir, tras ser infectadas de paludismo para facerlles subir a febre e telas máis controladas. É terríbel pensar cantas vidas ficaron estragadas ao outro lado dos muros de Conxo. Sobre todo desde o absoluto convencemento de que moitas desas mozas nin sequera precisaban o ingreso.
A reportaxe fotográfica da catalá Anna Turbau, deixou testemuña, en 1977 do pésimo estado no que estaban as internas de Conxo, nun contexto de cambio político como o que se estaba producindo no estado español daquela. Os psiquiátricos, os reformatorios e as cadeas aínda tiñan que agardar uns aniños máis pola democracia?
Se me deixas, aproveito para agradecer de corazón a xenerosidade de Anna Turbau por cederme as súas marabillosas fotos para Rotas. Ela tivo esa ollada cara ás mulleres que lle faltou á historia. Non só no caso das que sufriron, como as internas de Conxo, tamén no que respecta ás mulleres en loita, por exemplo as participantes no conflito da autoestrada. O seu traballo é fundamental para recuperar a memoria, e iso foi o que lle faltou á Transición, desde o meu punto de vista: Memoria coas vítimas e nomeadamente unha ollada sobre o padecemento e a loita das mulleres. Hai un exemplo que o evidencia. Cando se aproba a lei de amnistía, esa gran lousa que apuntalou a impunidade, seguen ficando dentro do cárcere centos de presas xulgadas por delitos relacionados coa moralidade: aborto, prostitución, adulterio… Os señores da Transición non os consideraban delitos políticos como se non tivese que ver coa ideoloxía da ditadura o feito de que as mulleres puidésemos ir presas por ser adúlteras e os homes non, por poñer só un exemplo. No caso dos reformatorios e os psiquiátricos, o meu desacougo é saber se realmente se logrou acabar co padecemento dentro deles nalgún momento.
A represión sexual tamén estaba á orde do día naquela España en branco e negro, e ademais dos psiquiátricos había toda unha rede represiva que comprendía tamén o Patronato de Protección da Muller, é nesa rede hai un cómplice necesario que é a igrexa. A igrexa católica exercía como unha policía da moral nesa equiparación entre pecado e delito da que falabas, e tiña capacidade de decisión para recluírte se eras unha descarriada?
A Igrexa ten un papel fundamental na represión contra as mulleres en todos os períodos da historia. Colectivamente, ao marcar a única moralidade que se consideraba aceptábel, e tamén individualmente, a través da súa participación nos cárceres de mulleres ou en institucións como o Patronato onde, efectivamente, unha rapaza podía pasar anos ingresada nunha institución relixiosa sen que mediase intervención xudicial, só pola decisión arbitraria dunha Junta composta por próceres franquistas e beatas.
En 2023 concedéronte o Premio Selic de creación literaria na modalidade de ensaio por este traballo de investigación que agora recolle o libro “Rotas”, e en 2024 gañaches o premio Xohana Torres do Concello de Santiago de Compostela polo traballo “Caídas. Achegamento ao Patronato da Protección a la Mujer na Galiza”. É importante que, ademais deste recoñecemento no mundo editorial e no periodismo se valore este tipo de traballos que nos axudan a crear unha Memoria colectiva?
A investigación sempre precisa recursos, sexa científica ou sexa histórica. Facer ensaios así require meses de traballo e no país non hai unha política pública de memoria seria, que permita dedicarlle tempo á investigación e a divulgación da nosa historia recente. Son poucas as administracións que fan memoria e na maioría dos casos queren resultados inmediatos que non permiten afondar nas temáticas. O movemento memorialista traballou a reo para ir cubrindo eses baleiros pero creo que a vindicación dos valores democráticos non debe ser cousa de voluntariado. A administración debería empregar máis recursos en rescatar a nosa historia recente aínda que só sexa porque é unha ferramenta moi poderosa contra os discursos de odio da ultradereita. Paréceme moi perverso e moi perigoso o xiro que se está dando ao relato, a demonización da política, o desarme do colectivo e a propagación entre a mocidade de que o rebelde agora é ser fascista. Como falabamos antes, creo que se a poboación, e nomeadamente a mocidade, coñecese mellor non só as consecuencias da ditadura senón o modelo de sociedade que quería implantar a xeración represaliada, o discurso da dereita non callaría.
En 2024 gañaches o premio Xohana Torres do Concello de Santiago de Compostela, polo traballo “Caídas. Achegamento ao Patronato de Protección a la Mujer na Galiza”, ¿Cando poderemos ter nas nosas mans este novo libro teu?
O premio inclúe a edición por parte da universidade de Santiago. Agora andamos co proceso de corrección e maquetación así que agardo que sexa axiña.
Se el primero en comentar