O financiamento que tiñan e a rede de enlaces era tan grande que permitíalles estar perfectamente equipados para realizar a súa labor guerrilleira. Incluso se fala dun hospital de campaña que tiñan na propia Ciudad de la Selva.
Por Angelo Nero
En 2017, un grupo de arqueólogos, reunidos no colectivo Sputnik Labrego, comezan a traballar no proxecto de escavación dunha base da guerrilla galega nos montes de Casaio, un traballo que foi recollido, de forma excepcional, polo realizador Miguel Riaño, no documental “Ciudad de la Selva. Fuxidos e guerrilleiros nos montes de Casaio”, con quen hoxe conversamos.
Cóntanos Miguel, ¿como xurde a idea de documentar esta pioneira labor arqueolóxica, e cales foron os primeiros pasos para poñer en marcha o proxecto?
A primeira cousa que nós fixemos foi avaliar un pouco o que fora o proxecto arqueolóxico, historiográfico, porque se ben é certo que os arqueólogos, o grupo de Sputnik Labrego, dende o comenzo tiña intención de facer algún tipo de ferramenta audiovisual de carácter divulgativo sobre o proxecto, tamén é certo que nós non estábamos dende o comenzo. Entón, houbo unha pequena posta en común, e a partir de alí acudimos a Casaio, miramos todo o que eran as instalación da Ciudad de la Selva, a mina de Valborraz, falamos coa xente de Casaio e, evidentemente, vimos que era unha oportunidade para poder contar unha historia bastante novidosa, unha historia que xa estaba tratada, dende diferentes ángulos, pero non dende estes achados que realizaron eles.
Entón, o proxecto comeza dende aí, dende unha pequena aproximación ao lugar da historia, e nese caso simplemente pola relación persoal que tiñamos Carlos Tejerizo e máis eu, que xa nos coñecíamos dende a nosa estancia universitaria en Salamanca. Falamos do proxecto e acudimos dende a produtora para ver as instalacións, e finalmente comezamos coa película documental.
Chamáronlle cidade pola sua extensión, seica entre as primeiras construcións e as derradeiras hai varios quilómetros de distancia, e o da Selva venlle do inaccesible do lugar, ó que aínda hoxe non é doado chegar. É obrigado preguntar, polo tanto, polas dificultades que se presentaron, con estas circunstancias, para a rodaxe do documental.
A rodaxe do documental, se ben é certo que dende o punto de vista da natureza é bastante complexo o poder acudir a eses sitios, era máis o menos igual de díficil que para os arqueólogos, porque eles tamén levan bastante material, de importantes dimensións e peso. Para vir aquí, en primeiro lugar tiñamos que ir dende Vigo, unhas tres horas en coche, ata Casaio, e logo xa alí a primeira hora da xornada saír en 4×4, pasar parte das canteiras de lousa, e chegar ás zonas máis accesibles, que aínda así non é que sexan moi accesibles, máis a labor da Comunidade de Montes para facilitar o paso foi bastante grande. E dende esas zonas, ás que podíamos tardar unha hora en chegar, camiñabamos entre dúas e tres horas máis, para chegar á Ciudad de la Selva, a algúns dos seus chozos máis afastados, e gravábamos alí con toda a dificultade que ten levar esa equipa e facelo dun xeito constante, co esforzo físico de transporte de material de gravación engadido, e volta, polo tanto eran unhas xornadas bastante duras.
Pero, como digo, non era o único, porque se ben era certo que é duro gravar nestas condicións, nas que, só para unha xornada, tiñamos entre desprazamentos de ida e volta, de Vigo á Ciudad de la Selva, doce horas, sen contar as horas de traballo que adicamos sobre o terreo, tamén hai que salientar a dificultade de gravar os documentos que relatan os sucesos acaecidos na Ciudad de la Selva, que están, principalmente, no Arquivo Militar de Ferrol, no que tardamos máis de un ano e medio para que nos deran autorización para gravar alí, e non tivemos máis que media xornada de traballo para gravar todo o que precisabamos. Por sorte, co traballo de Alejandro, o historiador, íamos un pouco máis de xeito cirúrxico a gravar, non estábamos alí intentando atopar cada documento, aínda así era bastante complexo.
E, por último, cando comezamos o traballo de entrevistas, Sputnik Labrego fixo bastantes entrevistas, traballou tanto dende o punto de vista arqueolóxico como de divulgación, de facer pedagoxía coa comunidade, sobre todos os achados, e isto facilitounos moitos as entrevistas. Aínda así, con moita xente que non coñeces é bastante complicado comezar a falar, dende procesos traumáticos que apelan máis á xuventude é a momentos da historia persoal e familiar de extrema dureza, como foron ós contextos na posguerra, e isto foi bastante difícil, porque nos levaba a facer quizais en algúns casos varias entrevistas para conseguir que a persoa estivera suficientemente cómoda como para falar, e iso tamén a nivel de gravación foi complicado.
A través do voso filme descubrimos que a imaxe dos fuxido que retrataba “Luna de Lobos”, a película que Julio Sánchez Valdés rodou en 1987, baseada nun libro de Julio Llamazares, e que se gravou no imaxinario colectivo dunha xeración de antifascistas, non era a única realidade. Polo que foi descubrindo o traballo de Sputnik Labrego estes guerrilleiros non estaban afastados do pobo, e tiñan unha importante rede de apoio. ¿Esto documentase ben cos obxectos que foron atopando na escavación, non si?
Aquí hai unha cuestión interesante, que é que o tratamento historiográfico clásico implica moitas veces simplemente unha aproximación á documentación, entón se pode obter unha serie de información útil, pero cando chegas ós campamentos da guerrilla e miras todo o que atoparon ós arqueólogos, decátaste de que iso non está reflectido dentro da documentación existente.
Efectivamente, o nivel de intendencia que tiñan, falamos por exemplo de penicilina, que nestes anos 40 era tremendamente difícil de atopar, era practicamente un elemento de luxo. Tamén falamos de pilas, que tampouco eran algo moi doado de atopar, xunto con certos elementos como crema de mans, neste caso de nievina, bálsamos estomacais, munición de diferentes países.
Isto nos leva a pensar que efectivamente o financiamento que tiñan e a rede de enlaces era tan grande que permitíalles estar perfectamente equipados para realizar esta labor. Incluso se fala dun hospital de campaña que tiñan na propia Ciudad de la Selva, onde atendían ós fuxidos. Entón si creo que isto dista bastante de esa imaxe de esa película de “Lobos sucios”, de xente máis illada, túzara, descoidada, e o que miramos neste caso con a Ciudad de la Selva, é xente que tiña relacións máis desenvoltas ca maior parte da poboación da súa época, incluso privilexiadas, e xente que tiña un contacto tremendo coa sociedade, e que estaban perfectamente organizados.
Un dos piares da película son as testemuñas das xentes de Casaio, onde se recolle a memoria oral da guerrilla. ¿Como conseguides crebar o muro de silencio que, aínda hoxe, se ergue sobre o pobo, e que novas descubrides a través dos seus relatos?
Eu creo que, en parte, todo o traballo que fixo Sputnik Labrego leva á xente de Casaio, sobre todo a esas persoas que teñen información que transmitir, a xente máis veterana, dende un punto de ostracismo, de silencio, de medo, a unha posición de normalización. No momento en que a xente comeza a percibir que a xente que ven de fora, ós arqueólogos, están falando de todo iso, que non hai ningún problema, que ninguén xera violencia, non se opón de xeito moi belixerante ou vehemente ó seu traballo, pois efectivamente algo do que se pode falar, e se rompe ese muro de silencio, porque se non se normaliza.
Porque ese muro ten que ver moito co proceso comunicativo que o da a espiral do silencio. Toda a represión, toda a violencia que sufriu esta xente de Casaio durante os anos da posguerra, levou a entender que se existía certa significación ou se facían certas declaracións ou manifestacións dentro de Casaio ou de Valdeorras, sobre a guerrilla, sobre os enlaces, sobre a garda civil, poderían sufrir represión.
Entón esa concepción leva á xente a manterse en silencio, e non é algo do que falen, é un acordo tácito a nivel social, pero ó final o que si que se materializa é un silencio individual que se consuma como un silencio colectivo. Esa normalización que realiza Sputnik sobre a guerrilla, de poder falar sobre os achados, sobre as historiografías, sobre os sucesos, sobre as cousas que se van atopando pouco a pouco, vai abrindo a porta a que estas persoas que viviron nesas situacións estean dispostas a falar.
Por outra banda, o que é o noso traballo propiamente, moitas veces leva situar a cámara e falar de cousas un tanto cotiás, banais, porque cando queres desenrolar a empatía cunha persoa non so, ou de feito e case diría eu como antitético, querer que alguén te fale de cuestións traumáticas ou profundamente arraigadas nas súas emocións, sen ter unha relación previa. Para nós unha cousa bastante importante, as veces, era falar de cousas que quizais serían ordinarias, ou non importantes para a propia historia, pero que si axudaban a empatizar, e ademais creo que hai un elemento que ten que ver cunha concepción do trauma, da emocionalidade, que moi probablemente moita da xente que falou na nosa historia quizais aós seus fillos, netos, sobriños, etc, non lles contaría. Por que iso, de algún xeito, para algunha xente, e como trasladarlles o trauma, e socializar o problema, moita xente o que fai, en calquera circunstancia, refírome de certa xeración para aca, e calar e manter iso no máis profundo segredo, e seguir para adiante. Pero alguén que é alleo, e penso que certas persoas están xa nun momento da súa vida que xunto con esta normalización da historia, que xa se miran bastante maiores e dálles un pouco igual, todo axuda a romper ese silencio.
E sobre o que descubrimos, eu creo que se pode asegurar, de xeito bastante contundente, que o final, aínda que o pobo de Casaio estaba no medio da violencia que xeraba, principalmente a garda civil, pero que tamén de xeito reactivo levaba a cabo a guerrilla, facía que eles fosen as primeiras vítimas desa violencia no contexto de Casaio.
Pero, pouco a pouco, vas tirando da manta, e o que se mira, realmente, é un hostigamento por parte do estado franquista, na maior parte dos casos, aínda con asasinatos, e con ataques desenvoltos por parte da guerrilla. A concepción da maior parte da xente coa que falamos, era de maior hostilidade viña por parte da garda civil, de maior acoso, de maior violencia que a da guerrilla, e isto é importante, porque creo que moitas veces facemos certo tipo de maniqueísmo.
Con respecto ás temáticas, e efectivamente que os franquistas son os que intentaron inicialmente dar un golpe de Estado, e finalmente os que gañaron unha guerra civil e impuxeron unha ditadura, o cal implica un nivel moi destacado de violencia, pero nesa violencia tamén de xeito reactivo se produce violencia, ou sexa, se a garda civil está atacando con armas, está ameazando á xente, a xente que tiña que defenderse tamén aplicaba a violencia. Polo tanto, nesa violencia cruzada se producían danos, e temos que entender que a visión, como dicía, aínda que o Estado se sitúe plenamente como o instigador de todos os problemas que se desenvolven, tanto do xurdimento dos fuxidos, da xente que estaba fuxindo da represión, e da constitución das guerrillas, como unha extensión da loita na guerra civil, esa violencia tamén se leva a cabo, e de xeito menor por parte da guerrilla, e existen danos que fan que houbera tamén asasinatos por parte da guerrilla.
Neste caso se revela que a pesar da dureza da situación, e da dureza dos feitos, hai unha relación bastante realista entre os achados, a documentación, e as testemuñas da xente, creo que a maior parte das cousas que se din, máis alá de certas mitificacións que se poden dar, con certos dimes e diretes, pero en xeral eu creo que as aproximacións á realidade por parte dos testemuños son bastante realistas.
Falase de centos, os guerrilleiros que puideron pasar pola Ciudad de la Selva, incluso de que era o único lugar no que, en plena ditadura, ondeaba a bandeira republicana, que a garda civil non se atrevía a entrar no seu territorio, e ata que tiñan contactos cos aliados, a través de espías ingleses. ¿Con todos estes argumentos non daban para unha desas series que tan de moda están hoxe?
Si, o enclave da Ciudad de la Selva, entendemos que é absolutamente extraordinario, era a elite da resistencia antifranquista nos comenzos da posguerra, e como ben dis pasaron centos de persoas por alí. ¿Daría para facer unha serie? Sen dúbida, o que pasa é ¿como obtemos ese orzamento? Ese era o problema principal para facer esta película, nós a financiamos gazas a unha campaña de crowdfunding, e grazas a solidariedade tamén das xentes de Casaio.
O audiovisual é tremendamente caro, estamos a falar que de ter feita unha película de ficción serían centos de miles de euros de produción, e aínda sendo unha temática que parece que a nivel lexislativo se comeza a normalizar as cuestións memorialistas, de memoria democrática, de memoria histórica. Creo que as plataformas non están moi pola labor de falar de cuestións de memoria, e prefiren adicarse a unha cuestión máis comercial, non digo plataformas alternativas, que as hai, digo sobretodo as das series e de películas, o que vemos principalmente son pezas de ficción, pezas documentais dun xeito pouco politizado, ou que tampouco que ver coa política. E se vemos as series, películas, menos representativas neste caso, o que sería a excepción, por exemplo a de “Salvar al Rey” da HBO, simplemente defenestra a Juan Carlos I, e con iso parece que non se mete demasiado en política, ou no caso desta serie documental sobre o franquismo que saíu en Alemania, e non en España, que houbo un rebumbio tremendo, e ó final a meteron no catálogo español, quero dicir que aínda existen moitas reticencias para facer producións que teñan que ver con cuestións memorialistas.
Houbo moitas películas de ámbito historiográfico de ficción pero máis baseado en novela e non cunha intención divulgativa con feitos científicos contrastados. ¿Merecía unha serie? Si, merecía unha serie de varias tempadas, de feito son moítisimos os elementos que temos que tocar superficialmente na película, para poder incluír parcialmente esa información, pero efectivamente, entre a falta de orzamento e a falta de interese das plataformas principalmente, pero tamén das distribuidoras, é bastante complexo poder realizar isto, o cal non quere dicir que o día de maña haxa suficiente tecido social ou certas dinámicas que permitan realizar este tipo de contidos pero polo momento creo que non é o caso.
Outra das claves para entender o fenómeno da Cidade da Selva, e a relación das redes de contrabando que medraron ó abeiro das minas de wolfran en Casaio. ¿En que consistía esta relación entre contrabandistas e guerrilleiros?
En primeiro lugar un matiz: nós non falamos nunca da Cidade da Selva, falamos da Ciudad de la Selva, non por unha cuestión lingüística, senón por unha cuestión que ten que ver como estruturamos nós a narración da película, nós chamamos á película “Ciudad de la Selva. Fuxidos e guerrilleiros nos montes de Casaio”, co subtitulo en galego, e a escritura que temos no cartel do documental, está calcado da acta fundacional da Federación de Guerrillas, que escriben os asturianos, e que pon Ciudad de la Selva, especificamente. Nós queríamos facer esa chiscadela, porque baseamos a película en feitos materiais, empíricos, contrastados, non é unha cuestión lingüística, pero en todas as versións, tanto en galego, como en castelán e en inglés é Ciudad de la Selva.
Con isto estamos a incidir en que o noso é un traballo está baseado en algo contrastado e constatabel, non é algo baseado simplemente en testemuñas, que é bastante válido, sen embargo non podemos estruturar unha historia de carácter historiográfica baseado en testemuñas, porque senón o que estamos a facer é darlle importancia de xeito exclusivo á memoria, e non estamos confrontando esa memoria oral coa materialidade e coa documentación. A materialidade é realmente o máis aséptico que podemos obter para estruturar a película, dende o que podemos pivotar mellor, e logo temos que confrontar coa documentación, temos que confrontar cos relatos orais, pero creo que sería algo pouco profesional se nos baseamos simplemente no relato das testemuñas.
E sobre o contrabando. Efectivamente, xoga un papel bastante importante. O estraperlo, máis co contrabando, na zona dos montes de Casaio. Porque o wolfran era unha ferramenta de guerra, e ó final a necesidade que tiñan os alemáns de endurecer o aceiro para uso militar levou ós aliados, dende diferentes ámbitos, a boicotear ou fomentar un mercado alternativo ó formal, para minimizar o traslado de wolfran, de tungsteno, a Alemania, e a súa vez incrementar o máximo posible o custe da obtención dese mineral, para facer o máximo dano. Neste caso o wolfran sabemos que era unha ferramenta que era utilizada para o estraperlo, e utilizouse tamén para financiar a guerrilla.
Ademais, como dentro da mina de Valborraz existía un penal con moitos presos republicanos, e tamén con presos comúns, pois esta mina de wolfran serviu tamén para obter novas persoas que involucrar dentro da guerrilla, e polo tanto tivo dúas vertentes máis importante. Creemos que efectivamente de non ter habido unha extracción de wolfran como a de Valborraz quizais a presenza da garda civil non tería sido tan prominente, pero, claro, como en moitas partes do estado pasou tamén na construción de presas e outros tipos de construcións. Digamos que a explotación pública, o terreo, era do estado franquista, e se permitía explotación por parte de terceiros, de empresas privadas, da Alemania nazi, para obter esa un rendemento económico desas instalacións.
Ademais conseguían que os reos produciran economicamente,e de cada reo existía un retorno para o propio estado, e polo tanto era un negocio seguro, non se ocupaban de explotar directamente os recursos e non se preocupaban de coidar os reos, ou de darlles certo tipo de servizos, de atendelos, e ademais recibían un diñeiro desa explotación dos presos, nun sistema de semi-esclavitude. Polo tanto a cuestión do wolfran é poliédrica, no está unicamente vencella co estraperlo, senón tamén de fornecemento de persoal para a guerrilla.
Gostarían determe nun dos aspectos técnicos do documental que me parece máis salientable, a fotografía. ¿Quen está detrás desas imaxes que retratan con tanta beleza os escenarios do documental, e desas tomas aéreas realmente asombrosas?
A dirección de fotografía levouna a cabo Thomas Harris, que é socio tamén da cooperativa que fai a produción do documental, Metropolis.coop. Gran parte das imaxes de dron, as fixen eu, e outra parte son de Fernando Portela, da produtora Imaco, de Pontevedra. Evidentemente, son imaxes impresionantes, pero nós, aínda así tentamos fuxir de certo preciosismo ou espectacularidade, porque tampouco pensábamos que fose moi coherente co enfoque da película. Ou sexa, nós non estamos interesados en facer unha película dun xeito automático ou fácil, entón, dada a dureza dos testemuños, pensabamos que toda esa beleza da paisaxe se tiña que tratar dun xeito estético e cuidado, pero sen buscar esa magnificencia da imaxe, porque xunto coa dureza, pensamos que non tiña moito sentido.
O tema das minas de Valborraz, da Cidade dos Alemáns, daba tamén para outra película. Seica a equipa de Sputnik anda iniciando traballo arqueolóxicos na zona. ¿Ideades tamén documentar este nova liña de investigación?
Sobre a mina de Valborraz non sabemos se imos facer algún traballo vencellado a ela, a verdade, sabemos que os arqueólogos están traballando alí, pero nós non nos plantexamos, de momento, facer ningún tipo de traballo sobre a mina, oxalá se faga, tanto nós como calquera, é unha historia súper importante e súper interesante, que comeza a finais do século XIX, estamos falando dun século de explotación desa mina, dende os belgas, e a mina estase traballando agora a nivel arqueolóxico, e tivo diferentes xestores. Tamén nesa zona agora coa lousa de Valdeorras, preto de Casaio, e na zona norte de León, foi un sector moi importante, e estaría ben que alguén poña en valor o traballo dos arqueólogos e entenda que esas estruturas son un ben de interese industrial, algo que apela ó noso pasado, ao desenrolo social e industrial das comunidades. As minas de Valborraz foi un dos primeiros lugares de Galiza onde houbo tendido eléctrico, cun xerador, porque existía wolfran, existía capacidade material de extraelo, xeraba grandes beneficios, deuse a posibilidade, creouse certa necesidade de desenrolo técnico da zona. De xeito a xente de Casaio falaba de que a mina de Valborraz estaba máis desenrola que a propia aldea de Casaio, era máis grande, tiña cantina, varios edificios, sería interesante traballalo, pero nós, de momento, non temos unha proposta ó uso.
E, por último, ¿por que é preciso que se conte, tanto tempo despois, a historia da Cidade da Selva?
Eu creo que é importante por varias razóns, en primeiro lugar porque é algo novidoso, a nivel historiográfico, é bastante recente o traballo de Sutnik Labrego, e aínda que seguen a traballar, están atopando máis chozos e diferentes materiais, é evidente que a zona de Casaio ten moitisima historia que contar, e ademais agora é o momento cando a xente máis veterana comezou a falar destas historias, en parte é tarde, e en parte chegamos a tempo. Entón isto hai que explotalo ó máximo posible, porque outras persoas que o miren e que teñan historias parecidas ou similares que contar, que as conten, porque non nos queda moitisimo tempo para que o fagan.
En último lugar, que calquera pobo ten que coñecer a sua historia, esta historia aínda que se centra en Casaio, é representativa dun proceso que se deu en todo o noroeste da península, e polo tanto, pensamos que para moita xente tanto en Asturias, como en Cantabria, máis aló de Galicia, en Euskadi, no norte de Burgos, de Palencia, de León, pode ter moito interese porque está relacionado ou é similar a moitas vivencias e moitas historias destas zonas.
Tamén é importante como formato que comecemos a darlle un tratamento non neutral, pero si aseptico, ós contidos que teñen que ver coa memoria histórica, coa memoria democrática, porque moitas veces dame a impresión de que hai moita xente que non está disposta a abrir a mente e entende os sucesos que tiveron lugar tanto na guerra civil como na ditadura por cuestións ideolóxicas, porque pensan que dalgún xeito hai certo revanchismo en torno a isto. Non é que estas persoas me parezcan centrais, pero, no seu conxunto, en canto ó tratamento da nosa historia, dos acontecementos máis recentes do noso pais, penso que se conseguimos a través da ciencia, elementos asépticos tratar este tipo de cuestións, existe unha maior posibilidade de que esas persoas que están pechadas a apoiar ou a mirar estas historias, comecen a facelo, porque pensan que están feitas dende un punto de vista obxectivo.
Entón eu creo que iso é bastante importante, non quero dicir que non sexa importante facer outro tipo de contidos audiovisuais, xornalisticos, literarios, que lembren a penuria e a dureza das víctimas sin facer procesos de carácter aséptico, cientifico, de confrontar as testemuñas coa materialidade, pero penso que se queremos conquistar certo esprectro da historiografía acutal, se queremos xerar unha hisotirografia responsable na memoira históicca, ten que ter vocación de chegar as maoirías sociais, a máis xente, non se pode quedar nun espectro ideolóxico de esquerdas, si no que ten que ter vocación de chegar a maoir parte da xente posible, porque esa xente ó final ten que defender a sua historia, ten que combater o revisionismo históricos, para min, ese sería o elemento máis importante.
Se el primero en comentar