«Na miña familia había un silencio, e ese silencio estaba dicindo algo, algo moi potente, algo moi escuro, e algo que eu non sabía ata que punto me ía remexer na actualidade»
Por Angelo Nero
Giambattista Vico, xa no século XVIII, sinalounos que a historia non avanza de forma lineal, senón describindo unha espiral, formando ciclos que se repiten, nos que se nos antolla que todo regresa, aínda que sexa de forma distinta. Nesa espiral da historia, corsie e ricorsi, como dicía o filósofo napolitano, na que as veces semella que volvemos ó punto de partida, como os salmóns, hai infinitas historias, grandes e pequenas, visibles e invisibles, cos seus tempos para afastarse do centro de gravidade, e de regresar, despois dunha longa órbita, onde o círculo non acaba de pecharse.
A historia de “O péndulo” comezou nas abas do monte do Castro, en Vigo, onde nos meses que seguiron ó alzamento militar fascista -producido o 20 de agosto do 1936, ca lectura do bando de guerra na Porta do Sol-, morreron asasinados 136 homes bos e xenerosos. E, concretamente, esta obra fala dun deles, aínda que non so, Tirso Gómez Freijido, a quen a su bisneta, Marta Pérez, rescata para todos nos do esquecemento.
Na obra, Marta, acompañada polas súas compañeiras da compañía Inversa Teatro, Nerea Brey e Rosa Puga, semellan unha sorte de “detectives da memoria”, pescudando en rexistros, remexendo en caixas coa teima de atopar vellos documentos, fotos amareladas, e cartas agochadas, mentres adoitan, con moita credibilidade, os papeis das personaxes que van atopando nas súas pescudas, dándolle voz os seus silencios.
O silencio é o punto de partida desta historia familiar, como tantas que aínda agardan nos faiados da memoria a quen as queira (ou a quen se atreva) contar, e que o crebarse ese silencio, transformase nunha memoria colectiva, que nos interpela a todos.
A primeira pregunta que se nos ocorre é ¿como conseguiches, no teu caso, rachar con ese silencio que fora transmitido a través de xeracións, e cal foi o detonante para que comezaras a artellar o traballo de investigación que deu lugar a “O péndulo”?
Empezo respondendo por cal foi o detonante, teño que dicir que non houbo un detonante único, senón que foi algo que se foi consolidado na miña mente ó longo dos anos, pero si houbo un momento no que houbo unha chamada de atención da miña propia memoria, que foi cando, no 2006, o alcalde de A Cañiza, por entón César Mera, contratou uns pallasos, na mesma hora e no mesmo lugar onde se ía facer unha homenaxe ós catro fusilados da vila no 36 e á alcaldesa republicana María Gómez.
A min chamoume moito a atención, e canto máis algo se quere tapar, ou non se quere contar, hai máis motivo para indagar. E así foi, e foi un proceso bastante duro para mín, porque a pesares de que hai algo de ficción na obra, si había silencio. Si, me falaran do meu bisavó, meu pai ensinarame as cartas, xa na adolescencia, aínda que non puiden telas ata pasados os 25 anos, era algo como moi normalizado, que non se falara deste tema, e xa te digo que a raíz do que sucedeu no 2006 na homenaxe ás vítimas, empezou un run run na miña cabeza, que se foi agrandando, de forma casual.
Pola miña carreira profesional me chaman do Centro Dramático Galego no ano 2018, para escribir sobre a identidade, a min e a outros dramaturgos e dramaturgas. Naquel momento, pensaba, e sigo pensando, que a identidade non é so aquelo que lembramos, senón tamén o que non lembramos, non é so aquelo que se nos conta, senón tamén aquelo que non se nos conta, e a partir desta premisa, eu tiña como unha viaxe moi clara.
Na miña familia había un silencio, e ese silencio estaba dicindo algo, algo moi potente, algo moi escuro, e algo que eu non sabía ata que punto me ía remexer na actualidade, porque tirando de aí eu descubrín un montón de cousas, por iso sempre digo que a memoria non é so identidade, é coñecemento, que eu, a raíz dese fío descubrín non so o carácter e personalidade do meu bisavó, que albisco, senón o da miña bisavoa, que me fascinou, unha muller que non calaba, era unha muller que tiña un carácter doce e lle regalaba caramelos ós nenos, pero que lles chamaba claramente asasinos ós gardas civís, e iso a min fíxome tamén na actualidade, e despois de pasar este proceso, enorgullecerme moito máis de onde veño.
Como ves non é unha resposta contundente, non che podo dicir isto comenzou aquí, senón que foi todo un proceso, pero o importante é que finalmente creo que se desenvolveu, que se sacou ese tapón de silencio, porque é como lle quero chamar eu, e non so é un silencio polo meu bisavó, e un silencio polo resto das vítimas, polo resto das persoas que foron fusiladas, que non se fala nas familias. Estaba o outro día con Fina Mojón, e dábame ás grazas, e unha das súas sobriñas, é dicir, unha sobriña de Antonio, dicíame: teño a sensación de que se nos sacou un peso de enriba na familia. E iso tamén o noto eu, eu non che podo falar a nivel racional, pero si noto que na miña familia pasou algo, houbo algo, un enorgullecemento de quen somos, porque estábamos calados por non facer dano, e o final quen nos estabamos facendo dano eramos nós, e isto non deixa de dignificalos a eles, e de dignificarnos a nos.
Nestas reviravoltas da historia, non deixa de semellar curioso se non fora tan dramático, atopámonos con que a estrea da obra sobre o teu bisavó Tirso, se producira a poucos metros do lugar onde foi asasinado, coma tantos outros republicanos da comarca de Vigo, e onde o alcalde da cidade teima en conservar, recorrendo incluso sentencias xudiciais, a Cruz dos Caídos, inaugurada polo mesmo Franco, en 1961. ¿Que sensacións te recorreron ó estrear tan preto de onde o fascismo rematou coa vida vida do teu bisavó, e que opinión tes dese monumento ó franquismo que se alza fronte o edificio do consistorio vigués?
As sensacións, podes imaxinarte, foron dun absoluto arrepío. Neste caso estase mesturando o meu traballo profesional, que é facer teatro, con algo que transcende o que é a miña vida e a miña persoa, que é a miña familia, polo tanto, si xa nunha estrea digamos que estas con nervios, aquí se lle suma que é algo completamente real, onde eu non tapei, ou procurei non tapar as miñas emocións. A min, facelo ó lado, case enriba de onde os fusilaron, foi algo que recoñezo que incluso nos ensaios tiven que parar, porque non podía da emoción. Estaban as miñas compañeiras que me axudaron a canalizala, e como ves me sigue pasando, porque é moi forte para min.
Pero digamos que a miña emoción é inversamente proporcional á xenreira que lle teño a que aínda se manteña unha cruz dignificando non ós fusilados, senón ós que tiñan enfronte, a aqueles que mataron, e que fixeron tanto sufrimento. Eu non entendo que un alcalde, sexa da ideoloxía que sexa, pero máis sendo Abel Caballero, que é supostamente deste novo socialismo light, que queira manter isto, é que o queira manter a toda costa, é un insulto para todos, e é un insulto á intelixencia, é un insulto á dignidade, é un insulto á Memoria, xa non histórica, gústame o que dixeches ti, Antifascista, e concordo contigo, porque histórico é todo, pero neste caso convén chamala Memoria Antifascista.
Porque estamos aquí, e nos están espetando sempre, basicamente, que non temos dereito a unha certa tranquilidade, a unha certa reparación, e xa está ben, é bochornoso, é un insulto.
Seica, na obra tamén falas delo, no so tiveches que rachar o silencio familiar, senón que tamén tiveches que vencer non poucas resistencias na Cañiza, onde vivía o teu bisavó Tirso e os seus compañeiros de infortunio, Justo Moure, Jesús Pérez y Antonio Mojón. ¿Pensas que, oitenta anos despois, aínda queda traballo por facer nunha sociedade como a nosa, para falar abertamente e reivindicar ás vítimas da barbarie franquista, máis tamén dos verdugos, que teñen nome e apelidos?
Si, queda moito traballo. Mira, eu antes faleiche da miña familia, do silencio, e hai algo que non che contei. Cando eu me acerquei a esta historia, eu tiven problemas, sobretodo coas miñas tías, e chantaxáronme emocionalmente, dixéronme que á miña bisavoa e á miña avoa isto lles parecía fatal, porque era algo do que non querían falar, eso foi o que me dixeron, e ademais de forma moi contundente, co cal eu achegueime a elas con moito medo, logo, por mediación das miñas primas, cambiaron de opinión. Igual lle pasou o meu pai, tampouco quería que eu falase disto, porque sempre me estaban con: “ímoslle facer dano a outra xente, a outros nomes, esta é unha vila pequena, todos nos coñecemos…” o de sempre ¿non? E finalmente, despois da obra, o que sucedeu foi que houbo un paso do rexeitamento, do medo, porque tiñan moito medo, a o agradecemento absoluto.
Pero, independentemente disto, a min pasoume un detalle co que xa podes ver como é o conto. Eu fun ó concello de A Cañiza, a solicitar a acta da alcaldesa republicana María Gómez, e o que me dixo a secretaria, aínda que agora está o Partido Socialista, que xa estaba co goberno anterior, díxome que me deixase de tonterías, que esa muller, a única que dirixiu un concello galego na II República, non tivera relevancia, que so estivera dous meses. E eu pensaba: so estivo dous meses porque a detiveron, non lle deu tempo a gobernar máis. E a secretaría insistiu en que non tiña importancia, que o impor tante eran as nosas avoas, que traballaran a terra para darlle de comer ás fillas e ós fillos. Eu, de novo, porque hai unha autocensura, calei, pero déronme ganas de dicir: mira, precisamente, a miña avoa non tiña terras, a miña avoa non tiña casa, eu non teño casa familiar dos meus avós, entón é incrible que te despachen así as cousas. E a miña avoa non tiña terras nin casa, porque a miña bisavoa quedou na mais absoluta pobreza, e, sin ter nada, se tivo que buscar a vida, e a miña avoa igual. Entón, que alguén te veña con esa falta de respecto, a dicir isto así, non sei.
Claro, precisamente o da secretaria da Cañiza é un tema de falla de memoria. Ela pensa que na vila todas as familias temos casa, que é algo moi lóxico, o raro é na miña, que non ten ten casa, nin nada, era unha pobreza total. Entón creo que con isto se responde un pouco ó que me preguntas, ¿que pasa en A Cañiza? Pois que hai moita xente que non quere que remexa, porque sabe que se remexo, vou dar con determinados nomes, os que eles deixan escritos, e hai familias desas persoas pero, xa está ben, e que nos non lle temos que pedir permiso a ninguén, nos temos dereito a contar a nosa historia. E se na nosa historia temos que dar un nome determinado dunha familia, nos non temos que facer ningún traballo, esta familia é a que ten que facer un traballo de toma de conciencia, eso non quere dicir que nos sinalemos ós fillos ou os netos de ninguén, como culpables de nada, porque estas xeracións non teñen culpa de nada. Se de algo poden ter culpa, por dicilo así, é de que eles tamén teñen que facer un traballo, non é so cuestión nosa, é cuestión de que eles teñen que dicir: ¿quen foron os meus antepasados? ¿que fixeron? Tomar conciencia, porque ó mellor os teus antepasados foron os que roubaron casas, fincas, montes, a outras persoas que agora non as teñen, entón é unha cousa de xustiza social, non hai máis, e nos, insisto, non lle temos que pedir permiso.
Pero eu notaba que na Cañiza había que pedir permiso, eu tiven que pedir permiso a algunhas persoas, e fastídiame ter que dicir isto, porque é de novo a autocensura, porque nos mesmas nos censuramos, por se lle vamos facer dano a alguén, e por iso esa pregunta que facemos: ¿canto pesa o silencio?
Se el primero en comentar