Por Angelo Nero
Creo que é moi importante promover na rapazada esta reflexión, o que estamos a vivir hoxe é froito do que vivimos onte.
«Nunca vira esta parte da illa, nin a torreta nin o enreixado, nin os gardas cos fusís que vixiaban, nin os centos de homes que agardaban detrás deles, coa fame e o medo nos ollos. Desde a nosa casa só se vían unhas poucas árbores e a ponte. Máis nada. As cousas non sempre son como parecen…» Di a protagonista de “As lavandeiras de San Simón”, e ben certo é, para a meirande parte da poboación da ría de Vigo, a illa de San Simón foi un lazareto, seica na idade media, e agora é un centro de convencións, de concertos indies, e ata de búsquea do tesouro, máis son moitos os que aínda ignoran que aquí estivo un dos campos de concentración máis terribles durante o Xenocidio galego, durante esa longa noite de pedra, que so foi soportable pola xente boa e xenerosa, como as madriñas de Redondela, que se expuñan á represión so por solidarizarse cos presos.
¿Quen eran as Madriñas de Redondela, e como se foi erguendo esa rede solidaria, que desafiaba a un réxime brutal, que se cebaba especialmente nas mulleres?
O que se chamou as Madriñas ou as Lavandeiras, era una rede de mulleres, unha rede de axuda e de apoio, houbo varias en Galicia, entre elas as das irmás Touzas, e era unha rede de persoas colaboradoras que tiñan como función a de lavarlle a roupa aos presos que estaban na illa de San Simón, ou no buque Upo Mendi, que era onde os presos estaban nunhas condicións hixiénicas máis deficientes, de amoreamento, de piollos. Nesa rede participaban mulleres de Cesantes, de Redondela, de todo o concello, ata onde eu sei os que a estaban articulando eran Faustino e Bernardina, que vivían na casa da Portela, eles tiñan unha bouceta, unha barca, e facían dende alí unha ponte, coa illa e co Upo Mendi, coas mulleres que estaban en terra. Faustino e a súa familia, o que facían era recoller as bolsas de cada un dos presos, e así ían repartindo, a cada muller tocáballe lavar a roupa dun preso.
¿Porqué se facía isto? Porque unha boa parte dos presos que estaban en San Simón, non eran da zona, non eran da contorna, non tiñan un núcleo familiar que puidera axudalos, había moitos de Asturias, do País Vasco, de lonxe, e fora dese apoio familiar, que non tiñan, digamos que esas mulleres facían ese traballo, e lavaban a roupa. E, aínda que pareza un acto doméstico e intrascendente, o de lavarlle a roupa a alguén, nesas condicións nas que estaban, de falta de hixiene, de doenzas, de andazos, de enfermidades que se multiplicaban, recibir roupa limpa era tamén alongarlle a vida, por así dicilo, e non so polo feito da roupa limpa en si, senón polo apoio moral.
No so lles lavaban a roupa, senón que, a maiores, servíanse dos cestos de roupa para coarlle cartas dos seus familiares que, evidentemente, non lles chegaban porque non pasaban a censura, e tamén, as veces, lles levaban comida, o que se podía, unha empanada, un cacho de pan. Que iso tamén era fundamental, porque a comida que tiñan era moi pobre, e houbo períodos de fame moi grande, sobre todo na última época, a que lle chamaban a dos vellos, que ata se tiraban ás rocas a coller o que podían, pois o rancho que lles daban era algo infame, escaso, e que os tiña absolutamente malnutridos.
Entón era un apoio moral, pero un apoio tamén de mantenza e de saúde. E foi un acto de resistencia, a min paréceme un acto moi chulo, porque as mulleres, naquel tempo, estaban exclusivamente vinculadas ó eido doméstico, non tiñan vida pública, nin vida política, nas decisións, por así dicilo, nin nos sindicatos, nin nada, e entón o traballo das mulleres sempre era por detrás. E non so en San Simón, senón en outros casos, demostraron que as mulleres foron tecendo por detrás distintas redes que foron un apoio, un acto de resistencia, de disidencia tamén contra o réxime.
Tamén houbo historias moi chulas, dalgúns que seguiron tendo relación, cando os presos saíron, e marcharon para a súa terra, para Asturias, para Pais Vasco ou para Levante, porque, moitas madriñas, realmente, lles salvaron a vida, e outras porque acabaron en historias de amor, e houbo algunhas que acabaron casando co preso que lles tocaba.
Eu falei de Faustino Otero e de Bernardina Lino, dende A Portela, que articulaban esta rede, pero despois tamén estaba Ernestina Otero, que dende a botica do seu home, confeccionaba, coas súas irmáns, roupa e abrigos para os presos. Destes falo porque teñen nome, pero logo hai moitísimas mulleres que colaboraron, Palmira, Ramona, Teresa, Noliña, Milagros, Cándida, porque foi unha rede bastante numerosa, pero durante moito tempo, practicamente, non se soubo nada delas.
E agora hai un momento interesante, no que se lle están facendo estas homenaxes, recoñecendo, visibilizando, e agradecendo. É certo que xa falou delas tamén Luís Bará, no seu blog Non des a esquecemento, e xa lles fixo tamén unha homenaxe fai uns anos, pero agora mesmo, estamos nun momento no que se están dando distintas iniciativas de cara a rememorar, a dignificar e a reivindicar a estas mulleres.
O libro seica naceu a partir de Xulio Lima, pai da túa cuñada, cando acompañaba a súa nai a levarlle roupa limpa e comida ó seu pai, preso en San Simón, ¿como decidiches contar esta historia real a través dos ollos dun neno e dunha muller?
O libro parte dunha anécdota que eu lle escoitei a Xulio, que contaba que el cando ía coa súa nai, dende Portonovo ata Cesantes, a coller o barco a San Simón, onde o seu pai, Rafael Lima Pintos, estaba preso por sindicalista. Ese recordo de Xulio, desde a infancia, do que falaba moi poucas veces, porque hai unha xeración que viviu atemorizada, e silenciada durante moitísimo tempo, con medo a falar. E el, moi puntualmente, e case o final da súa vida, falou así, algunha vez, e esas anécdotas que nos contaba a min parecíanme moi duras, pero ó mesmo tempo moi tenras, como viron e como viviron as crianzas ese período, o da represión e o da guerra.
E eu, que sempre traballei no mundo da literatura infantil e xuvenil, sempre me interesou contar a historia dende as outras perspectivas, entón esa anécdota familiar de Xulio contando como era cando el ía ver o seu pai, cando chegaba a illa, que el o vía como unha aventura, pero logo o shock cando chegaba alí e vía como estaba o seu pai, practicamente non podía falar con el, estaban todos amoreados nas reixas, tiñan que falar a berros, non o podía tocar, esa frustración de querer: “papa, volve a casa, ¿porque non volves con nos?” Esa impotencia, esa rabia, da ollada da infancia, que non entende que está acontecendo, e que non ten voz nin voto, nin posibilidade de facer nada.
Entón, xunto con outras anécdotas, que tamén conto no libro, como o día que foron á casa da nai de Xulio, de Peregrina, que o seu home estaba preso, e el tiña un barco, que llo quitaron, e ela quedou coa bandeira, e entón ela, que era costureira, facíalle a roupa ós fillos coa tea desta bandeira, a Xulio fíxolle uns pantalóns vermellos, e outra das irmáns fíxolle unhas saias coa parte amarela, e os gardas civís, cando o viron, dixeron: “aí está o fillo dos roxos, que lle fixeron uns pantalón coa bandeira comunista.” E ían deter á nai e lle dixeron: “vostede utilizou a bandeira comunista para facerlle roupa ó seu fillo”, e ela dixo que non, que era a bandeira do seu barco. E dixéronlle: “Por esta vez libras, pero moito coidado cando vaias atender ó teu home, non o atopes nunha cuneta.” E Xulio contaba, cando ía coa nai, como ela ía mirando polas gabias, para ver se estaba nunha delas o seu home.
Esa situación de tensión que saen nesas anécdotas, que son moi puntuais, vistas polos pequenos, pero que teñen historias detrás moi grandes. A min interesábame contar dende as dúas perspectivas, dende os ollos das crianzas, dende un neno, neste caso, e collín tamén outra personaxe, que é unha nena, que e a filla dunha lavandeira, que non está moi contenta porque a súa nai ten que perder tempo, que lavar a roupa, ten que levar a empanada, esas cousas de rapaces que non entenden o que lles acontecen, e a rabia que teñen.
E a min interesábame contar esta historia, dende os ollos dunha crianza, pero tamén para as crianzas, porque, unha, os rapaces de hoxe en día non coñecen a historia, e moitas persoas adultas tampouco. Pero a min interesábame contar a historia, pero a historia das propias crianzas. E “A lavandeira de San Simón”, parte como unha historia contada dende as crianzas, para as crianzas, e non so, porque non é un libro exclusivamente para público infantil, nin moito menos. O feito de facer un álbum ilustrado, dalgunha maneira, ten que ver con iso, con facelo nunha linguaxe que non so coa palabra senón que tamén ten a imaxe. A min gústame moito o álbum ilustrado, as ilustracións aportan cousas que as palabras non aportan, e as cores, as composicións, os xestos, creo que hai unha carga emocional e emotiva dentro das ilustracións, que apoia moi ben ó texto do álbum. A hora de contar un contexto histórico, ou unha acción ou emoción, creo que axuda moito ter unha imaxe, e eu conteino porque faltaba, dende o meu punto de vista, esa parte da historia contada para este público.
Dentro dos curriculums escolares e académicos está absolutamente ausente, a historia do século XX, e sobre todo a historia da represión franquista, e non contar esa parte da historia e non entender no momento no que estamos hoxe. E a falta do contexto e precisa para entender situacións que hoxe estamos vivindo, de regresións, de volver a certas condutas con partidos, lexitimados desafortunadamente, que queren volver a outros tempos. Creo que é moi importante promover na rapazada esta reflexión, o que estamos a vivir hoxe é froito do que vivimos onte. A memoria serve para iso, para contar o pasado con ollos de presente, e con perspectiva e con miras de futuro. E A lavandeira parte desa iniciativa. Aparte do contacto que tiven con Xulio, falei con algunhas fillas de lavandeiras, pero eu aí teño que recoñecer que o meu traballo, neste caso literario, ou de edición tamén, como directora colección Pequena Memoria, bebe das fontes de todas as asociacións e de todas as persoas que levan moito tempo traballando na recuperación da Memoria Histórica.
A min interésame moito este traballo, hai moito traballo moi ben feito, moi ben recuperado, e que dalgunha maneira aproveitei, dende o proxecto “Aillados”, de Antonio Caeiro, do Faiado da Memoria, tanto o libro como o documental, o blog “Non des a esquecemento”, e o libro de Luís Bará, ou “Catro anos a bordo dunha illa”, ou “Os anos do terror”, de Gonzalo Amoedo. Hai unha serie de traballos, alén das asociacións da Memoria Histórica, que fixeron ó mellor proxectos non tan difundidos, pero si que fixeron recopilacións e gravacións de vídeos, e tamén bebín desas fontes.
Ti levas o peso do guión, pero a parte da ilustración está a cargo de Bea Gregores, unha xoven ilustradora viguesa, ¿Como foi a experiencia de traballar a catro mans, e a tarefa de investigación para este proxecto?
Traballar cunha ilustradora pareceume moi interesante, Bea Gregores é moito máis nova ca min, ten vinte poucos anos, e tamén foi moi bonito facer con ela o traballo de percorrer os espazos e de contarlle a historia, porque, a ver, eu teño corenta e seis, e aínda que, evidentemente, non vivín esa época, si teño un contexto de avós, de bisavós, cos que puiden ter esa fonte directa. Eu puiden entrevistar, aínda que xa estaba moi maior, a un dos homes que estivo preso, e entón, digamos que tamén facer de vehículo ca xeración máis nova ca miña, que dalgunha maneira tamén serve de ponte para outra xeración que é a rapazada. E foi moi bonito traballar a dúas mans porque, cos seus vinte poucos e os meus corenta e pico, creo que tamén aportamos distintas perspectivas, e creo que Bea ten unha visión máis poética, máis romántica, máis inocente, e creo que facíamos, entre as dúas, un bo tándem, eu contando máis o contexto e ela contando máis as emocións.
Se el primero en comentar