A democracia foi herdeira directa de todos estes tabúes e silencios. Por iso, cando chegou a lei do divorcio as primeiras divorciadas a ollos sociais eran simplemente malas mulleres e unha vergonza familiar. Fóronse recuperando dereitos e liberdades, mais non abondos.
Por Angelo Nero
Carmen Conde recorreu a xeografía da matria galega, dende a Costa da Morte ata as montañas do Courel, dende o Val Miñor ó Couto Mixto, dende O Incio á Mariña Lucense, na procura das testemuñas das nosas nais e avoas, mulleres entre os 70 e os 95 anos, para poñer sobre a mesa os segredos máis íntimos con respecto ó amor e o desexo, tamén sobre a violencia patriarcal e a falta de educación sexual, que marcaron as súas vidas. Historias para rir e para chorar, para emocionarse sempre, contadas coa complicidade das cociñas, nas que as nosas matriarcas anímanse a rachar cos tabús.
Un tendal de roupa, que comenza ocupado por un feixe de pantalóns, e vai sendo substituído por bragas, suxeitadores e panos para a menstruación, é unha fermosa metáfora onde Carmen pon a airear as historias que lle contaron, e con elas tece un calidoscopio de voces que nunca se atreveran a falar en público destes temas.
¿Cal foi o xerme de Tabú, o punto de partida, quizais as propias conversas entre as mulleres da tua familia?
O xerme atopouse precisamente nas xeracións da miña idade. Eran moitas conversas con amigas e coñecidas nas que falabamos de situacións íntimas ás veces un pouco incómodas, outras un pouco violentas e que, en cambio, tendiamos a normalizar. Así que me xurdiu a pregunta de “dende cando sucede isto exactamente?”. Polo tanto tomei a decisión de conversar coa muller de máis idade que coñecía nese momento. E a conversa foi tan explosiva, tanto, que provocou a viaxe por toda a xeografía. Nesa entrevista primeira descubrín que tamén estaba na busca da erótica máis picante. Pois dende logo, foron mestras.
Hai moita tenrura na obra, tamén moito humor, máis non se agocha o drama de moitas mulleres que tiveron que descubrir a sua sexualidade nun contexto de forte represión. ¿como conseguiches ese equilibrio entre as testemuñas máis duras, na que te confesan incluso casos de violación, e as máis tenras, como a dos mociños que namoraban camiño da fonte?
Pois moitas grazas por estas palabras! Supoño que se consegue coa escoita verdadeira. Elas cóntano así. Con auténtica tenrura, mais con moita picaresca e, dende logo, quitándolle peso ao que máis doe. Son grandes contadoras. Raíñas tanto da metáfora sutil como da broma explícita. O seu xeito de falar tiña que constar no espectáculo. E así o procurei.
Moitas das mulleres que entrevistaches descubriron o amor e o sexo na ditadura, máis houbo outras que viviron outras realidades, na República, na emigración, ou xa na democracia, e que romperon moitos tabús, como co divorcio. ¿O xeito de relacionarse intimamente, que é algo persoal, tamén, en certo sentido, é político, e está influenciado polo entorno social do momento?
Absolutamente. Cada réxime político afectou estritamente as decisións íntimas de cada muller porque o persoal é político, pero tamén ao revés. Así dei con casos de mulleres que sendo novas na República experimentaron co sexo libremente e sen prexuízos. E con mulleres vinte anos máis novas, ás que a súa xuventude lles cadrou na ditadura, que tiveron que seguir toda unha serie de normas morais e sociais. E que a pesares de tratar de cumplilas unha por unha, non eran capaces de sacar de enriba a lousa do estigma e o sinalamento. Lousa que se lles botaba enriba á primeira de cambio, por certo. Por exemplo, conversei con unha muller que “se gardou”(tremenda expresión!) ata o matrimonio e case non fixo vida social. Mais traballou gañando os seus propios cartos limpando en casas, nas que ademais ela durmía. Sempre voou sobre dela a dúbida de se non fora algo máis que unha traballadora para os seus xefes. E por suposto, nin falar daquelas mulleres que quedaban embarazadas antes do matrimonio e eran abandonadas. A marca social, como non, era para elas. Ou sen falar de sexo, mais si do corpo, unha rapaza nova criada na República recibía toda a información na casa do que era a regra antes de tela. Unha rapaza na ditadura tiña que asustarse primeiro ao ver o sangue e despois se acaso caíalle algún dato. Porque baixo ningún concepto se falaba diso. E a democracia foi herdeira directa de todos estes tabúes e silencios. Por iso, cando chegou a lei do divorcio as primeiras divorciadas a ollos sociais eran simplemente malas mulleres e unha vergonza familiar. Fóronse recuperando dereitos e liberdades, mais non abondos. E sobre todo, o cuestionamento dende fóra e o autocuestionamento dentro de cada muller que se enfronta a decidir algo sobre a súa intimidade son fillos directos dos tempos máis escuros. Posiblemente, en parte por iso, hoxe en día se lanzan campañas para que as rapazas aprendan a protexerse en lugar de para educar aos varóns na non violencia. Porque o sinalamento sempre foi na mesma dirección.
As nais solteiras, as divorciadas, as abandonadas, mulleres que sufriron un estigma que, en ningún caso, padeceron os homes, e aínda así seguiron levando o mundo ás súas costas. Estas mulleres semella que vivían nun entorno hostil, nunha época que non lles deu moitas facilidades para nada, tampouco para descubrir o amor e o sexo. ¿Falando con estas matriarcas puideches facerche unha idea da sociedade na viviron, na que non podías saír do rego sen ser sinaladas?
Puiden, porque ademais cóntano coa claridade de quen o ten gravado a lume na memoria. Con todo luxo de detalles. Lémbrano coma se fora onte porque esa hostilidade determinou o seu xeito de estar no mundo, de relacionarse cos demais, de enfrontarse á vida. En cambio, hai algo que estoupa de beleza na maneira que elas tiveron de buscar a ledicia, a diversión, a trasnada e mesmo un anaco de liberdade roubada nun mundo no que non se lles permitía nada. Todas foron verdadeiras estrategas á hora de atopar a saída en dirección á vida. E iso percíbese na enerxía coa que falan, na ilusión coa que contan hoxe todo aquelo que entón era segredo. Podería dicirse que hackearon o sistema que deu gusto. E o ríxido mundo que as monotorizaba nin sequera se percatou. Toda a fortaleza que emana delas vén de aí. Nunca xamais se conformaron.
Non debeu ser doado condensar en so sete historias todas as horas de conversas que gravaches durante os sete meses nos que recorriches o pais. ¿Que vas facer con todo o material que non incluíches en “Tabú”, hai posibilidade dunha nova entrega, ou de facer algunha publicación incluso con estas interesantes testemuñas?
Un dos momentos clave, diría eu, foi sentarme a escoller. Resultaba moi complicado porque todas as conversas foron moi moi intensas. Pero si tiven dous factores en conta. Por unha banda, eran caras da intimidade moi diversas. Habíaas moi festivas, pero tamén moi duras e silenciadas. Eu quería procurar falar de todas, que ningunha quedara fóra do tendal. Mais tamén quería poñer ao clareo aquelas historias que no momento da primeira escoita, saídas directamente da boca das súas protagonistas, lle cambiaron o ritmo ao latexar do meu corazón. Iso foi determinante para min. Así finalmente son sete as historias que conforman o espectáculo e para o que en moitas ocasións valorei a idea da escrita dun libro con todas as que quedan fóra. Mesmo un audiolibro, pola importancia da música no espectáculo e porque foi en audio como recollín as nosas conversas. Mais esta idea está no aire e quizais “Tabú” deba pertencer ao terreo efémero da oralidade… Quizais.
A banda sonora de Tabú, interpretada en directo, é outro dos ingredientes fundamentais da obra, que non é a mesma en todas as funcións, senón que tivo a varias protagonistas, Laura LaMontagne, Nastasia Zürcher, e Su Garrido Pombo. Fálanos da parte musical deste proxecto, que é tamén un dos seus moitos atractivos.
Efectivamente, a música é unha das partes esenciais de “Tabú” porque non só crea atmósferas, se non que axuda ao público a transitar dunha emoción a outra. É por isto, precisamente que hai música na apertura e peche do espectáculo, pero tamén entre os distintos bloques temáticos. Trátase de cantigas de Martín Códax, de Airas Nunes, dun poema de Rosalía de Castro, de coplas populares… que busquei con moito mimo, acaídas con cada tema a tratar.
Laura LaMontagne cantou nas primeiras funcións que tivo o espectáculo.
Despois entraron Nastasia Zürcher e Su Garrido Pombo. Nunhas datas podedes escoitar a Nas e noutras a Su. E aínda que cantan o mesmo repertorio, cada unha delas levouno ao seu universo e á súa personalidade dun xeito fermoso. Puxéronlle moitísimo amor á súa labor dentro do espectáculo, que considero fundamental, porque baila directamente coas emocións de quen escoita. É unha delicia traballar con dúas artistas coma elas, ás que admiro e quero tanto. E dende logo, unha honra inmensa. Considero un verdadeiro agasallo compartir camiño con ambas e cada función ao seu lado unha ledicia inmensa.
“Nós somos da terra. Concretamente da terra negra, da húmida, daquela na que se medra. A que é abundante en organismos e que polo tanto está disposta para sementar. A nosa semente non é común. Nós collemos o sacho para facer reguiños ben rectos e cultivar historias. Ás veces a xeito de guión. Outras, a xeito de dramaturxia. Ó final, en calquera caso, sempre está a nosa pequena produción. Que sae da nosa leira para distribuirse con mimo por toda a parroquia. Somos humildes. Somos da terra. Nós somos Tarabela.” Tras esta declaración de intencións atopase Tarabela Creativa, ¿Como nace este proxecto, e que traxectoria ten recorrido dende a súa creación?
Este proxecto é unha historia de amor dende os seus cimentos. Por unha banda, a de dúas persoas namoradas do seu oficio. O meu, o de contar historias. O de Diego Gallego, o da produción. Tarabela Creativa naceu do xeito máis natural posible, como moi ben reza esa historia metafórica da terra negra. Somos dúas persoas que non só estamos namoradas de cadanseu oficio, se non que admiramos moito o que fai o outro. Así que aliamos forzas baixo este selo que supuxo un pulo emocionante. Son algo máis de tres anos de vida, con moita intensidade. Porque se ben “Tabú” foi a nosa xoia da coroa, gravamos a mini serie “Premios Darwin”, a serie dixital “Quéreme soar!”, estreamos espectáculos infantís, como “Astrolabios”, ou “Quen ten cu, ten medo!”, impartimos obradoiros, traballamos con narradoras e narradores orais do país… e acabamos de abrir a nosa sede física en Lugo este verán. E continuamos mirando ao futuro, por suposto!
Un dos proxectos de Tarabela Creativa dos que nos falas é “Premios Darwin”, sobre mortas absurdas acontecidas en Galiza, unha comedia seica, con moitos dramas, tamén sobre historias recopiladas por ti ó redor de toda Galiza, e onde colaboraron, entre outros, Avelino González e Víctor Mosquera. ¿Como foi que argallaches esta obra na que fas humor (negro) con un tema tan definitivo como a morte?
E tan definitivo! Eu veño da comedia máis pura. Se me preguntas agora, o primeiro que diría é que son narradora oral. Pero a Carmen de hai uns anos o primeiro que che diría é que é humorista. Coma se foran cousas que estiveran reñidas! E “Premios Darwin” foi o último espectáculo de humor puro que fixen. Humor negro, por suposto! Eu levaba dende nena escoitándolles aos meus pais a historia dunha morte achegada, que era realmente un sinsentido. Ás veces pasa coas historias que escoitas dende sempre que non as escoitas, que as oes. Pero un día prestei atención en serio. E decidín buscar outras mortes absurdas ocorridas en Galicia, sendo a morte en xeral un tema que nós abordamos dun xeito moi natural. Nesta pesquisa non tiña por que ser a defunción en si, valíanme as súas circunstancias posteriores, reaccións alleas… Eu quería saber máis a fondo da nosa relación coa morte a través de vivencias concretas. O caso é que saín agardando atopar pouco material… e volvín cun feixe tal de historias que xa non sabía como contalas. Así que o estruturei en forma de gala de premios, coas súas categorías, na que o galardón, por suposto, era unha gadaña. Agora ben, ao rematar cada espectáculo, sempre viña alguén do público “tes que contar unha morte que houbo na miña parroquia!” e o arquivo de mortes absurdas comezou a estoupar! Antes de despedir o espectáculo quixen facer algo con ese excedente de mortes co que non contaba. E así naceu a idea da serie, dirixida polo ínclito Guillermo Arias-Carbajal Alonso e cun elenco glorioso reunido en tres capítulos: Evaristo Calvo e Ana Santos, César Cambeiro e María Vázquez, Avelino González e Víctor Mosquera. Dan vida (vaia contradición!) a tres das historias non contadas no espectáculo “Premios Darwin”, homónimo da serie. Esta foi unha das primeiras aventuras nas que se meteu Tarabela Creativa. E para que puidera saír adiante, a base foi unha gala chamada “A causa”, celebrada no desaparecido Dado Dadá, en Compostela, onde actuaron Quico Cadaval, Avelino González, Celso Fernández Sanmartín, Vero Rilo e Ángeles Goás, e onde todo o recadado foi destinado á serie. O resto do apoio déunolo o concello de Carballo. Aínda ata hai pouco seguín traballando nalgunhas desas historias, converténdoas en dramaturxias.
Se el primero en comentar