“Novelas como esta representan un grolo de auga fresca, unha esperanza en que os mozos e mozas que a lean tomen exemplo e conciencia de que a loita nunca cesa, de que un mundo mellor é posíbel se non se decae na loita.”
Por Angelo Nero
Na segunda metade dos oitenta, cando a miña xeración, a cabalo entre a adolescencia e a incerteza, aínda albiscaba a utopía no horizonte, e a rebeldía viaxaba nas nosas veas, xunto a rabia que nos producían as sanguinarias ditaduras, especialmente as de América Latina, daquela estendidas por todo o continente, asistín horrorizado á visión dun filme, penso que nun daqueles ciclos que botaban a medianoite na segunda canle da TVE. Era un filme arxentino, estreado en 1986, dirixido por Héctor Olivera, “La noche de los lápices” (subliñar que Olivera tamén dirixiu a salientable “La Patagonia rebelde”), e nela narrase, con toda a súa crueza, o secuestro real dunha ducia de rapaces, estudantes de secundaria, o 16 de setembro de 1976, en Buenos Aires, durante a ditadura cívico-militar de Jorge Videla, no que foron sometidos a terribles torturas e violacións continuadas. Aquela película deixoume unha fenda no corazón, desas que nunca pechan, como imaxino que lle deixou a Ramón Nicolás –os dous somos da mesma xeración, mesmo nacidos o mesmo ano-, de tal xeito que lle provocou unha sorte de catarses, que plasmaría, moitos anos despois, na novela “Lapis da noite” (Xerais, 2018), un deses relatos que doe, máis que é preciso ler para non esquecer un deses capítulos escuros da historia, pois esquecelos é garantía de repetición.
“Novelas como esta representan un grolo de auga fresca, unha esperanza en que os mozos e mozas que a lean tomen exemplo e conciencia de que a loita nunca cesa, de que un mundo mellor é posíbel se non se decae na loita.” Escribiu Xosé Manuel Eyre sobre ela. ¿Que pouso lle deixou a película de Héctor Olivera a aquel mozo que eras entón, e que crees que pode sentir agora, no 2021, un mozo galego, sen o contexto que nos tiñamos entón, vendo “La noche de los lápices”?
Lembro moi vagamente o visionado daquela película a finais dos anos oitenta ou talvez a comezos dos noventa. Vina, con outros ollos, no proceso de documentación da miña novela como outras tantas películas –“Kamchatka”, “Garaje Olimpo”, “Montoneros, una historia”, “Un muro de silencio”, “El día que no nací”, “Crónica de una fuga” ou “La historia oficial”, a carón de libros e diversos documentais, entre eles dous que me conmoveron profundamente como foron “1977, casa tomada” da directora María Pilotti ou “El robo” (2015) que recrea a vida de María Victoria Moyano Artigas: un documental sobre la vida da neta recuperada María Victoria Moyano Artigas, que nacera en agosto de 1978 no Pozo de Banfield e foi entregada a un comisario da brigada de San Xusto ata que en 1985, anos despois do secuestro da súa nai, unha análise de ADN confirmou a súa verdadeira identidade.
Respecto do que unha moza ou mozo de hoxe pode sentir ao ver aquela película, ou calquera outra das apuntadas, supoño que tanto pavor coma calquera persoa que, no seu xuízo, poida sentir sobre algo que aconteceu baixo un réxime fascista e que pode volver acontecer.
A película foi o xermolo da túa novela, máis non só, imaxino que na túa calidade de docente, pensarías moitas veces en que pasaría cos teus alumnos, especialmente os máis comprometidos social ou politicamente, se aquí se dera un cambio de réxime cara o fascismo, como aconteceu na década dos setenta e oitenta en un feixe de países democráticos en América Latina, por mor dun golpe militar.
Coido que o proceso non foi consciente. Supoño que a faísca para novelar un asunto así, asumindo a distancia temporal, e a dureza do ocorrido, e tamén que non vivín aqueles acontecementos, partiría da miña experiencia docente, do día a día con adolescentes desde hai trinta anos e a proximidade aos seus problemas e expectativas, que son diferentes das daquel tempo, pero ás veces, e sobre todo naquelas persoas onde espertas certo espírito crítico, pois non tanto.
O protagonista da novela ten que procurar o camiño do exilio, como milleiros de galegos, escapando das “gadoupas da morte”, como escribira Alonso Ríos sobre a súa propia experiencia, máis isto non o libra de baixar ós infernos, de padecer o alento podre do fascismo onde máis lle doe, nas carnes da súa filla. ¿Inspirácheste nalgún caso real para fiar esta historia? Sei que non foron poucos os casos semellantes, nos que as familias que fuxiron da Galiza, por medo á represión franquista, remataron sufrindo a represión das ditaduras como a arxentina.
Non houbo, nese fío argumental, ningún caso real que me inspirase, isto é, é totalmente produto da ficción aínda que, no fondo, estou certo que lecturas realizadas hai tempo sobre este asunto sempre deixan o seu pouso e poden materializarse na confección desa biografía que, como dis, non foi infrecuente, nada infrecuente. Creo que pola novela sinalo que ese personaxe sufriu unha dobre maldición histórica, isto é, a vivencia de dúas ditaduras e as consecuencias que estas tiveron para el e a súa ou súas familias.
Na presentación da túa novela, en Vigo, estiveches acompañado de Luz Darriba, que acaba de publicar “Abril”, na que, tal como di a contracapa do libro “tece entre Galiza e a o río da Prata, os fíos dunha manta que nos abeire e nos salve da barbarie dun pasado que esixe reparación e esperanza.” Teño que confesar que aínda non a lin, pero penso que tamén hai historias de ida e volta entre as dúas beiras do Atlántico. ¿Pensas que, aínda que non sexa no argumental, hai un fío invisible entre as vosas novelas, sendo estas narradas con voces ben diferenciadas?
Haino sen dúbida. Unha das cousas que me trouxo esta novela, coma se fose un galano, foi a descuberta de persoas que descoñecía e que a proposta que ideei e escribín logrou que confluísemos. O caso de Luz Darriba foi un deles. Ela experimentou nas súas carnes boa parte do que eu conto na miña novela e a súa, Abril, goza dunha perspectiva de proximidade ao vivido que a min me faltaba, alén de crer sinceramente que transmite con transparencia e verazmente aspectos ou visións que na miña están ausentes. A súa é unha novela moi traballada e moi recomendable que, ademais, insiste na sororidade como un factor fundamental que une moitas personaxes.
Trinta anos escribindo e publicando crítica de libros, e mesmo algún ensaio -seica a fronteira entre ambos xéneros é algo difusa- como “O espello do mundo”, sobre o teu admirado Celso Emilio Ferreiro. ¿De onde xurde ese pulo por partillar os teus análises sobre os libros que van pasando polas túas mans, quizais por esa necesidade que todos temos de comunicar cos demais o que nos emociona?
Estou de acordo con iso da fronteira difusa, non creo nos xéneros desde un punto de vista tradicional. En O espello do mundo hai páxinas que non son exactamente ficción e, abofé, na biografía de Celso Emilio Ferreiro hai tamén espazo para a ficción: unha ficción neste caso asentada na documentación e naquilo que imaxino que ben puido ocorrer.
Cheguei á crítica dunha maneira circunstancial, nunca pensara sequera centrar parte do meu traballo en interpretar ou informar sobre as miñas lecturas dunha maneira pública. No seu día, hai xa trinta anos, non había moitas persoas que a cultivaban nin tampouco, pasado tanto tempo, advirto que a cousa cambiara, talvez porque esixe disciplina, regularidade e un investimento de tempo e esforzo persoal que probablemente escorrenta moitas persoas. Entendín sempre a crítica como un exercicio de creación e hai outros ámbitos na creación, non teño dúbida, moito máis gratificantes.
Non sempre é recoñecida a importante laboura da crítica literaria, que nos axuda ós lectores a escoller entre os centos de novidades que ateigan deseguido as librerías, ¿sentes que goza de boa saúde a crítica literaria na Galiza e, especialmente, en galego, ou, pola contra, é este un xénero que esmorece, quizais por falta de interese dos medios?
Non adoito reflexionar sobre o exercicio da crítica en Galicia nos últimos tempos. Fíxeno hai anos e non quero reiterarme. Nos últimos tempos abóndame con ler as consideracións que se fan sobre ela desde moi diversos ámbitos. A crítica da crítica sempre foi e é unha práctica moi habitual.
Outra das túas importantes achegas a nosa cultura, é a tradución, vertendo a nosa lingua autores tan diversos como Jack London, Leonel Moura, Bernardo Atxaga, Dolores Redondo ou Paulo Freire. Persoalmente penso que a tradución e un dos máis fermosos xeitos de facer país, máis tampouco e un traballo que sexa demasiado recoñecido polo público en xeral. ¿Qué satisfacción che da ese camiño retorto de converter as voces orixinais nas verbas da nosa lingua, tentando non cambiar a música do texto?
Sempre me gustou a tradución aínda que nos últimos anos abandonase esta faceta. Coido que hai grandes tradutoras e tradutores que fan un traballo espléndido e cómpre deixar sitio para verdadeiros profesionais. Tróuxome sempre, con todo, grandes alegrías porque entendín, e entendo, que a tradución á lingua galega foi, aínda é, un dos grandes desafíos que temos por diante para acadar un mínimo grao de normalidade no noso sistema literario.
Este longo ano do estado de alarma moita xente redescubriu o pracer da lectura, e os que xa somos lectores compulsivos tivemos algo máis de tempo para dedicarlle os libros que agardaban por nos no andel. ¿Cales foron as lecturas que máis disfrutaches nestes días incertos da pandemia, e que te vacinaron contra o virus da melancolía?
Nestes últimos tempos, en efecto, lin moito, pero sobre todo para documentarme sobre algúns traballos ensaísticos que xa concluín. Por outro lado, para fuxir desas lecturas de traballo, experimentei por vez primeira o pracer de ler sen a necesidade de recensionar todo aquilo que caía nas miñas mans. O certo é que se boto a vista atrás comecei moitos libros que me gustaron moito e outros que non rematei e creo, no fondo, que iso foi bo porque testemuña que a oferta existente é tan grande e variada que sempre hai opción para atopar unha lectura que cadre coas expectativas que un deposita nela.
Entrevista publicada en NR o 03/07/2021
Se el primero en comentar